Toshkent moliya instituti “byudjet hisobi va g’aznachilik fakulteti”

Bozor iqtisodiyotining vujudga kelishi hamda uning rivojlanish bosqichlari

Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining sabablari o'zgaruvchan va ko'p xil bo'lishi mumkin, lekin ularning ba'zi umumiy sabablari quyidagilar bo'lishi mumkin:
Texnologik rivojlanish: Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar, mahsulotlar va xizmatlarni yaratish va taqdim etish usullarida o'zgarishlarga olib keladi. Bu esa, bozor iqtisodiyotining rivojlanishini kuchaytiradi.
Globalizatsiya: Globalizatsiya, millatlararo savdo va investitsiyalar, valyuta kurslaridagi o'zgarishlar va xalqaro tashqi savdo bozori qo'shimcha imkoniyatlarni yaratadi. Bu esa, bozor iqtisodiyotining kengaytirilishiga olib keladi.
Demografik o'zgarishlar: O'simlikda rostlayotgan jamiyat, yosh avlodning kuchayishi va erkin harakatlanishi, xaridorga talabni o'sishi bilan bog'liqdir. Bu esa, bozor iqtisodiyotining o'sishi va rivojlanishiga olib keladi.
Siyosiy o'zgarishlar: Siyosiy qarorlar va islohlar, korxonalarning biznes strategiyalarini o'zgartirishi mumkin. Bu esa, bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga olib keladi.
Oliy ta'lim: Oliy ta'lim, biznes va iqtisodiyot sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlashda juda muhim ahamiyatga ega. Bu esa, bozor iqtisodiyotining rivojlanishini kuchaytiradi.
Rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish murakkab va mashaqqatli jarayon bo‘lib, u iqtisodiy va siyosiy institutlarda, ijtimoiy me’yor va qadriyatlarda jiddiy o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish vazifasi odatda quyidagilarni o'z ichiga oladi:
-Xususiylashtirish: Bu davlat korxonalari mulkini xususiy shaxslar yoki kompaniyalarga o'tkazishni o'z ichiga oladi, ular samaradorligi va mahsuldorligini oshirish uchun foyda rag'batlantiriladi.
-Deregulyatsiya: Bu hukumatning narxlarni belgilash va ishlab chiqarishni nazorat qilishdagi rolini kamaytirishni, bozor kuchlariga narxlar va ishlab chiqarish darajasini aniqlash imkonini berishni nazarda tutadi.
-Liberallashtirish: Bu iqtisodiyotni tashqi savdo va investitsiyalar uchun ochish, savdo to‘siqlari va valyuta operatsiyalari bo‘yicha cheklovlarni olib tashlashni o‘z ichiga oladi.
- Moliyaviy bozorlarni rivojlantirish: Bu investitsiya va moliyalashtirish faoliyatini osonlashtirish uchun banklar, fond birjalari va boshqa moliyaviy vositachilar kabi samarali moliya institutlarini tashkil etishni nazarda tutadi.
-Huquqiy va me'yoriy bazani mustahkamlash: Bu aniq mulk huquqlarini, shartnomalar ijrosini ta'minlash mexanizmlarini va investorlar va iste'molchilarni himoya qilish uchun mustahkam huquqiy va tartibga solish tizimini o'rnatishni o'z ichiga oladi. Umuman olganda, bozor iqtisodiyotiga o‘tish vazifasi bosqichma-bosqich va uzoq muddatli jarayon bo‘lib, siyosiy irodani, yetakchilikni va iqtisodiyotda barcha manfaatdor tomonlarning faol ishtirokini talab qiladi.
Shu bilan birgalikda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ayrim yuzaga keladigan muammoli vazyiyatlar ham vujudga kelishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotining muammosi shundaki, u iqtisodiy tengsizlik va beqarorlikka olib kelishi mumkin. Biroq, bu muammoni hal qilishning bir necha yo'li mavjud:
Hukumat aralashuvi: Hukumatlar iqtisodiy tenglik va barqarorlikni ta’minlovchi siyosat va qoidalarni, masalan, boylarga soliq solish, eng kam ish haqi to‘g‘risidagi qonunlar va monopoliyalarning oldini oluvchi monopoliyaga qarshi qoidalarni amalga oshirish orqali bozorga aralashishi mumkin.
Ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlari: Hukumatlar bozor iqtisodiyoti sharoitida nochor bo'lganlarga yordam berish uchun ishsizlik nafaqalari, sog'liqni saqlash va ta'lim kabi ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlarini ham yaratishi mumkin.
Korporativ mas'uliyat: Kompaniyalar o'z xodimlariga adolatli ish haqi to'lash, o'z jamoalariga sarmoya kiritish va atrof-muhitga salbiy ta'sirini kamaytirish orqali iqtisodiyotga ta'siri uchun javobgarlikni o'z zimmalariga olishlari mumkin.
Ta'lim va ko'nikmalarni rivojlantirish: Ta'lim va malaka oshirishga sarmoya kiritish shaxslarga daromad olish salohiyatini oshirishga yordam beradi, bu esa iqtisodiy tengsizlikni kamaytiradi va umumiy iqtisodiy barqarorlikni yaxshilaydi. Ushbu yechimlarni hayotga tatbiq etish orqali bozor iqtisodiyotining salbiy oqibatlarini yumshatish, adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni yaratish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti, bir necha yo'nalishlarga ega bo'lib, ularga mos keladigan qo'llaniladigan texnologiyalar va usullar mavjud.
Moliyaviy Yo'nalishlar: Bu yo'nalishda, bozor iqtisodiyoti pul, kapital va moliyaviy resurslar bilan bog'liqdir. Bu yo'nalishda, moliyaviy tizimlar, miqdoriy tahlil, hisob-kitob va boshqa moliyaviy muammolarni hal qilish usullari keng qo'llaniladi.
Marketing Yo'nalishlar: Bu yo'nalishda, bozor iqtisodiyoti mahsulotlarning sotilishi va reklama qilinishi bilan bog'liqdir. Bu yo'nalishda, tovarlar turi, qo'shimcha xizmatlar, reklama strategiyalari, xaridorga tayyorlash usullari va boshqa marketing tushunchalari keng qo'llaniladi.
Makroiqtisodiy Yo'nalishlar: Bu yo'nalishda, bozor iqtisodiyoti millatlararo va global iqtisodiy muammolarni hal qilishga yordam beradi. Bu yo'nalishda, mamlakatlararo savdo, kreditlar, valyutalar va boshqa muammolarni hal qilish usullari keng qo'llaniladi.
Mikro-iqtisodiy Yo'nalishlar: Bu yo'nalishda, bozor iqtisodiyoti bir tashqi va ichki muammolarni hal qilishga yordam beradi. Bu yo'nalishda, korxonalarning biznes strategiyalari, ishchi to'lovlarining belgilanishi, xaridorga qulayliklar yaratish va boshqa muammolarni hal qilish usullari keng qo'llaniladi.
Bajarilgan Mahsulotlar Yo'nalishlari: Bu yo'nalishda, bozor iqtisodiyoti bajarilgan mahsulotlar, ularning narxlari va xaridorga taqdim etish usullari bilan bog'liqdir. Bu yo'nalishda, bazarlar, xaridorga xizmat ko'rsatuvchi tizimlar, tashqi savdo va boshqa usullar keng qo'llaniladi.
“Bozor iqtisodiyotini haddan tashqari olqishlash kerak emas, unga xolisona baho berish zarur. U ning o'ziga xos muammolari, zaif tom onlari ham y o 'q emas. Bozor iqtisodiyoti millionlab ishlab chiqaruvchi va iste'm olchilam ing faoliyati bo'lganidan unga tarqoqlik va xudbinlik (egoizm) nam xos. Bozor iqtisodiyoti ham sakrab - sakrab, siklli ravishda rivojlanadi, iqtisodiy yuksalishlar bilan birga inqiroz va tanglik ham paydo bo'ladi. Bozor iqtisodiyotining ham, har qanday iqtisodiyot kabi o'z rivojlanish qonunlari mavjud. U nga xos qonunlar tizimini ikki guruhga bo'lish mumkin:
a) umumiqtisodiy, lekin bozor iqtisodiyotida ham amal qilishda davom etgan qonunlar;
b) faqat bozor iqtisodiyotining o'ziga xos bo'lgan qonunlar. Bozor iqtisodiyotiga xos bo'lgan tub belgilar sekin - asta shakllanib, pirovard natijada yaxlit iqtisodiy tizimni hosil etadi.”³

3.