Toshkent moliya instituti “byudjet hisobi va g’aznachilik fakulteti”

Mamlakatda bozor iqtisodiyotining asosiy o’rni hamda uning ahamiyati

“Bozor igtisodiyoti erkin tovar —pul m unosabatlariga asoslangan, iqtisodiy monopoUzmni inkor etuvchi, ijtimoiy mo'ljalga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo'nalishiga ega bo'lgan va boshgarilib (tartiblanib) turuvchi igtisodiyotdir. O'ziga xos mulkiy munosabatlari, ijtimoiy yo'nalishlari va tartiblanib turish usullari jihatidan bu tizim kapitalistik igtisodiyotdan va tarixda mavjud bo'lgan sobiq sotsialistik iqtisodiyotdan farq qiladi. Bozor iqtisodiyotining quyidagi subyektlari mavjud:
a) iqtisodiy mustaqil mulk egasi yoxud iste'moichi bo'lgan ayrim kishilar yoki guruhlar. Bularga odatda, yollanib ishlovchilar, yer egalari, kapital sohiblari, ishlab chiqarish vositasi egalari kiradi. Ular tadbirkorlik qilmay, o'z mulkidan daromad topadi yoki yollanib ishlaydi;
b) firma, korxona, xo'jaliklar, ularda band bo'lgan tadbirkorlar. Ular foyda olish yo'lida mustaqil ish yuritadilar, ishlab chiqarish omillarini ishga soladilar;
d) davlat, aniqrog'i, davlatning barcha mahkama — idora tashkilotlari. Ular ham ishlab chiqarish, ham iste'mol bilan shug'ullanadilar, bozor va unda qatnashuvchilar faoliyati ustidan nazorat qiladilar”¹
Bozor iqtisodiyoti talab va taklif tamoyillariga asoslanadi, bunda tovar va xizmatlar narxi raqobat bozorida xaridorlar va sotuvchilar tomonidan belgilanadi. Bozor iqtisodiyoti bilan bog'liq ba'zi asosiy tushunchalar:
-Xususiy mulk: jismoniy shaxslar va korxonalar mulk, tovarlar va xizmatlarga egalik qilish va nazorat qilish huquqiga ega.
-Raqobat: Ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar resurslar va tovarlar uchun raqobatlashadi, natijada ishlab chiqarish yanada samarali bo'ladi va narxlar pasayadi.
-Foyda motivi: Ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarni foyda olish istagi boshqaradi, bu esa innovatsiyalar va tadbirkorlikni rag‘batlantiradi.
-Narxlar tizimi: Narxlar talab va taklifga qarab belgilanadi, talab yuqori bo'lganda narxlar ko'tariladi, taklif yuqori bo'lsa pasayadi.
-Erkin bozor: Bozor davlat aralashuvisiz ishlaydi, bu esa individual qarorlarni iqtisodiy faoliyatni boshqarishga imkon beradi.
-Ixtisoslashuv: Korxonalar va jismoniy shaxslar ma'lum tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo'lib, turli xil iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keladi.
-Iste'molchi suvereniteti: Iste'molchilar o'zlarining afzalliklari va mavjud daromadlaridan kelib chiqib, qaysi tovar va xizmatlarni sotib olishni hal qilish huquqiga ega.
“Bozor iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyatlaridan biri davlat korxonalari bilan birga tadbirkorlik tamoyili asosida tashkil etilgan korxona (firma) larning faoliyat yurgizishidir. Mikroiqtisodiyotning asosiy axborot manbayi bo‘lib ana shu turli korxona (firma)lar hamda shaxsiy xo'jaliklar faoliyati to'g'risidagi malumotlar hisoblanadi.
Mikroiqtisodiyot ular faoliyatini tahlil etishda, xulosalar chiqarishda, zarur bo'lgan qarorlar qabul qilishda turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning eng asosiysi bilishmng dialektik metodi deb yuritiluvchi usuldir. Uni qisqaroq qilib dialektika usuli deb ham yuritiladi. Dialektika usuli barcha hodisa va voqealarni doimiy taraqqiyotda va o‘zaro aloqadorlikda deb o'rganish zamrligini bildiradi. Bunda analiz, sintez, induksiya va deduksiya usullaridan foydalaniladi.
Analiz, ya’ni tahlil usulidan foydalanishda hodisalarni mayda bo‘laklarga ajratib, ularni tadqiq etilsa, sintez usulida hodisalarning mayda elementlarini birlashtirish asosida yagona xulosaga kelinadi. Induksiya usulida ayrim dalillar asosida umumiy xulosa qilinsa, deduksiya usulida umumiy qoidalar asosida ayrim xulosalar qilinadi. ,
Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritadigan har bir iqtisodchi, har bir tadbirkor kishi bu usullardan foydalanmasligi mumkin emas. Chunki u o‘z korxonasidan yoki shaxsiy xo‘jaligidan oladigan daromadini oshirish uchun doimo kuzatuv olib borishi, zamr bo'lgan dalillarni to‘plashi va ularning tahlili asosida yagona xulosaga kelib, qaror qabul qilishi Iozim bo‘ladi. Qabul qilingan qarorni amalga oshirish uchun mazkur qaromi qismlarga bo‘lib, tadbirlar bclgilashi va ularni bajarish choralarini ishlab chiqishi kerak.”²
Har qanday mamlakatda bozor iqtisodiyoti muhim rol o'ynaydi. Bu asosan talab va taklif qonuni bilan boshqariladi, bunda tovarlar va xizmatlar narxlari xaridorlarning ham, sotuvchilarning ham sotib olish va sotishga tayyorligi va qobiliyatiga qarab belgilanadi. Bozor iqtisodiyoti raqobat, innovatsiyalar va samaradorlikni rag'batlantirish kabi bir qancha afzalliklarni taqdim etadi, bu esa narxlarning pasayishiga va iste'molchilar uchun sifatli tovarlar va xizmatlarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, u jismoniy shaxslarga daromad olish va boylik to'plash imkoniyatini beradi, bu esa iqtisodiy o'sish va rivojlanishga olib keladi. Biroq, uning atrof-muhitning yomonlashuvi va daromadlar tengsizligi kabi ba'zi kamchiliklari ham mavjud bo'lib, ular tegishli siyosat va qoidalar orqali hal qilinishi kerak. Umuman olganda, bozor iqtisodiyoti o'zining afzalliklari va cheklovlari bilan har qanday mamlakat iqtisodiy tizimining muhim tarkibiy qismi bo'lib qolmoqda.
Bozor iqtisodiyoti bilan bog'liq asosiy muomolardan biri bu daromadlar tengsizligidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxslar va korxonalar resurslar va foyda olish uchun raqobatlashadi, bu esa jamiyatning turli a'zolari o'rtasida boyliklarning nomutanosibligiga olib keladi. Bu nisbatan oz sonli odamlarning haddan tashqari ko'p boylik to'plashiga olib kelishi mumkin, boshqalari esa o'z pullarini qondirish uchun kurashadilar.
Bozor iqtisodiyoti bilan bog'liq yana bir qiyinchilik - bu bozordagi muvaffaqiyatsizliklar ehtimoli. Bular bozor kuchlari resurslarni samarali taqsimlay olmaganda yoki salbiy tashqi ta'sirlarga, masalan, ifloslanish yoki xususiy operatsiyalarda hisobga olinmaydigan ijtimoiy xarajatlarga olib kelganda yuzaga keladi. Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar iqtisodiy jihatdan samarasiz natijalarga olib kelishi va butun jamiyatga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Bundan tashqari, bozorlar har doim ham mukammal emas va nomukammal raqobatbardosh bo'lib, monopoliya yoki oligopoliyaga olib kelishi mumkin. Bu narxlarning oshishiga olib kelishi va firmalarning innovatsiyalar kiritish yoki sifatli tovarlar yoki xizmatlarni taqdim etishga bo'lgan rag'batini kamaytirishi mumkin.
Umuman olganda, bozor iqtisodiyoti samaradorlik va innovatsiya salohiyati kabi ko'plab imtiyozlarni taqdim etsa-da, ular jamiyatga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan jiddiy muammolarga ham duch kelishadi. Hukumatlar muvaffaqiyatsizliklarning oldini olish va tengsizlikni bartaraf etish uchun bozorlarni tartibga solishlari muhimdir.

2.