Toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov innovatsion menejment
Xususiy sanoat obyektlarini shakllantirish
Yüklə 1,22 Mb.
|
|
10.5. Xususiy sanoat obyektlarini shakllantirish
Innovasion faoliyat natijalari har xil ilmiy-texnikaviy mahsulotlar bo‘lishi mumkin: ixtirolar, loyihaviy-tuzilmali yechimlar, malakali namunalar, yangi reglament va reseptlar, sanoat usullari va boshqalar. Ular nafaqat mazmuni, tarkibi va tayinlanishi bo‘yicha farq qiladi, shuningdek ko‘llanish uchun tayyorlash darjasi orqali ham farq etadi. Ko‘p innovasion usullarning natijalari ko‘p qismli huquqiy va tashkiliy amaliyotlar orqali intellectual shaklga ega bo‘ladi, va ma‘lum qismi esa tijorat siri bo‘lib qoladi. Dunyo va ichki bozorlarda tijorat amaliyotlar ko‘proq ahamiyatga ega. 161 Intellektual mulk o‘z ichiga 2 xil huquqiy ko‘lamlarga ega: -Xususiy ishlab chiqarish -Mualliflik huquqi bilan bogliq huquqlar Sanoat mulki-mutloq huquqga egalik qilish va ilmiy-texnik belgilarni ijobiy natijalar orqali qo‘llash. Mualliflik huquqi bilan bogliq huquqlarga quyidagilar kiradi: -Yangi texnik yechmlar sifatidagi foydali modellar; -Mahsulot belgilari; -Qolgan mablaglar ( savdo belgilari, joy belgilari va boshqalar); -Noinsof raqobatchilikni bartaraf etish huquqlari; Intellektual mulkning asosiy obyektlari bu ilmiy ixtirolardir. Xech qanday milliy qonunchiliklar va xalqaro bitimlar ilmiy ixtirilarni qo‘llanilishiga va shaxsiy mulk sifatida ishlatilishiga huquq bermaydi. Intellektual mulk hukuqi - intellektual (aqliy) faoliyat natijasiga tegishli huquq. Mulk egasi ana shu intellektual mulk obʼyektlaridan oʻz xohishiga koʻra, har qanday shaklda va har qanday usulda mutlaq qonuniy foydalanish huquqiga egadir. Huquq egasiga mutlaq xuquq asosida tegishli boʻlgan intellektual mulk 161 А. М. Мухамедьяров. Инновационный менеджмент: учебное пособие. Высшее образование. 2015-C.220 266
b-ngina yoʻl qoʻyiladi. Baʼzi obʼyektlarga nisbatan mutlaq huquq davlatning vakolatli organi tomonidan beriladigan maxsus hujjat — patent, guvohnoma asosida vujudga keladi va huquqiy muhofaza qilinadi. 162 Intellektual mulk obʼyektlari kanday faoliyat mahsuli ekanligi, huquqiy rejimi va shu kabi xususiyatlariga qarab, quyidagi turlarga boʻlinadi: - intellektual faoliyat natijalari: fan, adabiyot, sanʼat asarlari; eshittirish tashkilotlarining ijrolari, fonogramma va eshittirishlari; elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va maʼlumot bazalari; - ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari; seleksiya yutuqlari; oshkor etilmagan axborot, shu jumladan, ishlab chiqarish sirlari (nou-xau) dan iborat; - fukarolik muomalasi ishtirokchilarining , tovarlar, ishlar va xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalar (firma nomlari; tovar (xizmat) belgilari; tovar chiqarilgan joy nomi; Sanoat mulklari ixtirolar ichida markaziy o‘rin tutadi. Ixtironing muhimligi bir qator vaziyatlarni o‘z ichiga oladi: - ixtirolar soni qolgan sanoat mulklaridan ortib ketsa -ixtirolar uchun patentlar huquq buzarliklar uchun katta ahamiyatga ega. - ixtirolar ba‘zan raqobatbardoshlik texnikasini ma‘lum qiladi - faqat ixtiro patentlari orqali yangi texnologik jarayonlarni himoya qilish mumkin Ixtirolar obyektiga mashina, uskunalar va boshqalar kiradi, usullari ( metodlari, jarayonlari va boshqalar), moddalar ( homashyo, qorishmalar), reseptlar. Ixtiro qiluvchilar odatda patentlar orqali davlat tomonidan himoyalanadi. Patent - texnik yechim yoki ixtironing davlat tomonidan eʼtirof etilganligini va ixtirochining oʻz ixtirosiga olgan mutlaq huquqini tasdiqlovchi hujjat. Patent olish jarayoni, patent oluvchining maʼsuliyatlari va eksklusiv huquqlari turli mamlakatlarda turlichadir. Shunday boʻlsa ham, har bir patent olish uchun yozilgan arizada ixtironing biror-bir yangilik kiritayotgani haqida maʼlumot 162 Innovation Management Institute for Innovation and Technology, Slovenia, 1 st edition, 2013- p.139. 267
patentlangan ixtironi ruxsatsiz yasashi, qoʻllanishi, sotishi yoki tarqatishi oldini oladi. 163 Xalaqaro Savdo Tashkilotining mualliflik huquqlari boʻyicha shartnomasiga koʻra, bu tashkilotga aʼzo mamlakatlarda har qanday sohadagi ixtiro uchun patentlar mavjud boʻlishi zarur. Patentni odatda davlat beradi. Davlat patent idorasi tomonidan ixtiro muallifiga yoki ariza boʻyicha huquqiy vorisiga beriladi. Koʻp mamlakatlardagi qonunlariga koʻra, patent 15-20 yil muddatga beriladi. Baʼzi mamlakatlarda ixtorolarni himoyalash vaqti odatda kamida 20 yil boʻlishi kerak. Patent odatda shu patent chiqarilgan mamlakat hududida amal qiladi. Xalqaro amal qiluvchi patentlar ham mavjud. Baʼzi mamlakatlarda maʼlum bir sohalardagi ixtirolar uchun patent berilmaydi. Yangi tovarlarni quyidagi jihatlari bo‘yicha foizlarga ifodalash mumkin: -Dunyo yangiliklariga mos mahsulotlar 10%; -Firmalar uchun yangi mahsulot 20%; -Bor mahsulotlar turini kengaytirish 26%; -Yangilangan mahsulotlar 26%; -Mahsulotlarni ijobiy o‘zgartirish 7%; -Xarajatlar qisqarishi ( narxlar tushishi) 11%; -Ja‘mi 100% Amerikalik iqtisodchi, Kuper, 1981 yilda 195ta sanoat tovarlarini muvaffaqiyatlarini sabablarini o‘rganib chiqib, bunday samaraga yetaklovchi 3ta hal qiluvchi omilni aniqladi: 164 -Iste‘molchilar tomonidan tan olingan mahsulotning raqibidan usunlgi; -Marketingli ―nou-xau‖ firmalar, bozorni mukammal o‘rgangan va yetakchi firmalar; 163 Innovation Management Institute for Innovation and Technology, Slovenia, 1 st edition, 2013-p.140. 164 Scott Shane «Handbook of Technology and Innovation Management» R&D Project Selection and Portfolio Management: A Review of the Past, a Description of the Present, and a Sketch of the Future 2010-p.222. 268
darajada amalga oshirilayotgan firmalar. Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|