Toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov innovatsion menejment


Innovatsion faoliyatning yangi tashkiliy shakllari



Yüklə 1,22 Mb.
səhifə36/200
tarix07.01.2024
ölçüsü1,22 Mb.
#205520
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   200
O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi t-hozir.org

3.3.Innovatsion faoliyatning yangi tashkiliy shakllari 
Yangi tashkiliy shakllarning o‘ziga xos xususiyatlari faol raqobatni sheriklik
asosida va individual ijod qilish munosabatlari bilan uyg‘unlashtirish zarurati bilan
belgilanadi. Bunday birgalikdagi o‘zaro harakatning yangi tashkiliy shakllariga
qisqa muddatli vaqtinchalik shartnomalardan tortib yirik moliyaviy-sanoat
guruhlarigacha bo‘lgan har xil turdagi tadbirkorlik assotsiatsiyalari va firmalararo
alyanslar misol bo‘ladi. Bunday korxonalar orasida yuqori natijaga erishishda
innovatsion g‘oya katta ahamiyatga ega.
Innovatsion g‘oya

izlanishlar bosqichida dunyoga keladi, so‘ngra izlanish,


amalga oshirish va ishlab chiqarish zanjirini bosib o‘tadi.
Yangi mahsulotning innovatsion g‘oyasi

birinchi navbatda iste‘molchilar


ehtiyojlarini qondirishi lozim. Iste‘molchilar tahlili yangi mahsulot unga qanchalik
zarurligini aniqlashga, bu ehtiyoj yangi mahsulot ishlab chiqarilgan vaqtda
qanchalik qondirilishini aniqlashga yordam beradi. Bunda vaqt, mahsulot soni,
ist‘emolchilarning boshqa ehtiyojlari, servis xizmatlar inobatga olinishi lozim.
Shunday qilib innovatsion g‘oya deb yangi mahsulot, ishlab chiqarish yoki
eski mahsulotni yangilash uchun berilayotgan imkoniyat deb tushunish mumkin.
Har bir tadbirkor yangi mahsulot yaratishga yordam beruvchi ma‘lumotlar



70
manbasini ajratib olishni bilishi lozim. Bunday manbalar bozor va ehtiyojlar


haqida, yangi texnologiyalar, mahsulotlar, ishlab chiqarish usullari haqida
ma‘lumot beruvchi bilim bo‘lishi mumkin.
O‘zlashtirish fazasi innovatsion g‘oyani sanoatda o‘zlashtirishni va bozorga
yangi mahsulot olib chiqishni o‘z ichiga qamrab oladi.
Ishlab chiqarish menedjmenti birinchi navbatda ishlab chiqarishni texnik
jihatdan tayyorlashga mo‘ljallangan: mahsulot ishlab chiqarish uchun hujjatlarni
tayyorlash, texnologik tayyorgarchilik, yangi ishlab chiqarishni loyihalashtirish.
Mahsulot siklining birinchi fazasi – mahsulot yaratish ya‘ni bu fazada
innovatsion g‘oya imkoniyati va sotish masshtabi baholanadi.
Bu boradagi boshqaruv yechimlar yangi mahsulot o‘z o‘rnini topish uchun
bozorda marketing izlanishlar o‘tkazishga mo‘ljallangan. Marketing izlanishlar
jarayonida talabga nisbatan ishlab chiqarish vaqti, mahsulot soni aniqlanadi. Agar
g‘oya ijobiy baholansa kerakli izlanishlar va ilmiy ishlar olib borilishi yo‘lga
qo‘yiladi.
Demak innovatsion faoliyatning asosiy subyektlarini yuridik shaxslar ya‘ni
tijorat korxonalari tashkil qiladi, ular innovatsion g‘oyalari orqasidan daromad
olishadi.
Innovatsion g‘oya paydo bo‘lishi innovatsion loyihaning boshlang‘ich nuqtasi
hisoblanadi. Innovatsion g‘oyalar paydo bo‘lganidan so‘ng tashkilot oldida eng
daromadli g‘oyani tanlab olish vazifasi turadi. Innovatsion g‘oyani tanlayotganda
tadbirkor har tomonlama bu g‘oyani amalga oshirishga mablag‘i, ishchilar
imkoniyati, texnologiyasini kuchi yetishini o‘ylab ko‘rishi lozim.
P.Druker innovatsion g‘oyaning yettita manbasini ajratadi:
-
Tashkilot yoki sohadagi kutilmagan yangilik;
-
Bizning tassavurimiz va real hayot o‘xshamasliga;
-
Yangiliklar;
-
Bozor va soha tarkibidagi kutilmagan o‘zgarishlar;
-
Demografik o‘zgarishlar;
-
Qabul qilish, avzodagi o‘zgarishlar;



71
-


Yangi bilimlar.
P.Druker aytishicha innovatsion jarayon o‘zgarishlar izlanishidan va shu
o‘zgarishlar ijtimoiy va iqtisodiy yangiliklar manbasi sifatida tahlil qilinadi.
Innovatsion g‘oyaning birinchi 4 manbasini P.Druker ichki deb hisoblaydi,
chunki bu manbalar tashkilot, soha, xizmat ko‘rsatish ichida bo‘ladi.
Keyingi uchtasi esa tashqi, chunki ular tashkilotdan va sohadan tashqarida
paydo bo‘lishadi. Lekin bu manbalar orasida chegaralar yo‘q shuning uchun ham
ular kesishishligi mumkin.
Innovatsion g‘oya tanlashda yoki innovatsiya kiritishda bazi bir narsalarga
ahamiyat berish lozim:
-Agar bu innovatsion mahsulot bo‘lsa - bozorda o‘z o‘rniga ega bo‘la oladimi;
-
Agar innovatsion loyiha bo‘lsa – real daromad olish va riskni baholash;
-Shunday qilib tashkilot innovatsion faoliyatidan katta daromad olishni
xohlasa belgilangan talablarga javob berishi lozim;
-
Yangilikga bozordagi talabni bilish lozim;
-
Tashkilotda innovatsiyalar rivojlanishi uchun hodimlar ham belgilangan
talablarga javob berishi lozim;
-Moliyaviy resurslar chegaralanganda va bozordagi noaniqlik bo‘lganda
tashkilotdagi boshqaruv salohiyati katta ahamiyatga ega bo‘ladi.
Yuqorida ta‘kidlangandan kelib chiqqan holda aytish mumkin kichik
innovatsion tashkilotlar samaraliroq hisoblanadi, chunki ularda jiddiy nazorat
o‘rnatilmagan va qaror qabul qilish tez va egiluvchan bo‘ladi.
44
Bozor iqtisodiyoti kuchli davlat ta‘siriga ega bo‘lgan mamlakatlarda
assotsiatsiyalar uzoq muddatli iqtisodiy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlarini
aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bunday assotsiatsiyalar ko‘p hollarda kasaba
uyushmalari va davlat bilan kelishgan holda faoliyat yuritishi tufayli katta
muvaffaqiyatlarga erishadilar. Ilmiy-tadqiqot markazlari bunday assotsiatsiyalar
doirasida yangi texnologik ukladlarni shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan mutlaqo
yangi innovatsion rivojlanish muammolarini hal qiladilar.
44
F. Kottler «Marketing. Managemet», 816, 2010 –p. 325.



72
Yangi tashkiliy shakllarni o‘ziga xosligi faol raqobatni sheriklik va shaxsiy


ijodiyot bilan birlashtirish zarurligi bilan belgilanadi. Vaqtincha qisqa muddatli
bitimlardan tortib yirik moliya – sanoat guruhlarigacha bo‘lgan tadbirkorlik
assotsiatsiyalari va firmalararo alyanslar (birlashmalar) bunday o‘zaro
hamkorlikning yangi tashkiliy shakllari bo‘lganlar.
Kuchli davlat ta‘siriga ega bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda assotsiyatsiyalar
uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlarini belgilashda muhim
rol o‘ynaydilar. Bunday assotsiyatsiyalar ko‘pincha kasaba uyushmalari va davlat
bilan kelishuvlarga egalar, bu ularning muvaffaqiyatini belgilab beradi.
Bunday assotsiatsiyalarning ilmiy – texnik markazlari yangi texnologik
tartibni shakllantirish bilan bog‘liq asosan yangi innovatsion rivojlanishning
muammolarini hal qiladilar.
Sanoat innovatsiyalarini tatbiq etish, o‘zlashtirish va tarqatilishi jarayonlarida
sohaviy assotsiatsiyalar alohida rol o‘ynaydilar, ular Yaponiyada tashqi savdo va
sanoat vazirligi homiyligi ostida ko‘proq tarqalganlar. Rossiyaning sohaviy
assotsiatsiyalari ham ko‘p ilm talab qiluvchi ishlab chiqarishlar, asbobsozlik,
mashinasozlik va h.k. rivojlanishida katta rol o‘ynaganlar.
Agar sanoat kompaniyalarining milliy assotsiatsiyalari deb ataluvchilar
(masalan, AQShda) mamlakatning ilmiy – texnik rivojlanishining milliy
ko‘rinishini belgilab bersalar, ko‘pgina mintaqalarda sanoat firmalari sohaviy
assotsiatsiyalarining asosiy vazifasi ilmiy – texnik va texnologik yangiliklarni
tatbiq etish asosida korxona xo‘jalik faoliyatini samaradorligini oshirishga
ko‘maklashishdir.
Assotsiatsiyalarning
bir
qismi
standartlashtirish
va
sertifikatlashtirish jarayonlarida faol ishtirok etadilar, xodimlarni ilmiy texnik
rivojlanishning yangi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘qitish va qayta tayyorlash bilan
shug‘ullanadilar. Firmalar tadbirkorlik assotsiatsiyalari faoliyatining muhim
maqsadlaridan biri ishlab chiqarishni modernizatsiyalashda yordam ko‘rsatishdan
iboratdir. Ishlab chiqarishni g‘oyatda jamlanishi va ―tarkibiy yaxshi bo‘lmagan‖
sohalarni modernizatsiyalashga yo‘l qo‘ymaslik Yaponiyadagi bir qator
assotsiatsiyalarning xizmatidir.



73
O‘zining tarkibida muammoli - izlanish xarakteriga ega fundamental


tadqiqotlar bo‘yicha bo‘linmalar, hamda tatbiq etish, tahliliy, iqtisodiy guruhlarga
ega tadqiqot assotsiatsiyalari innovatsion davrning boshlang‘ich bosqichini
faollashtirishda muhim rol o‘ynaydilar. Tadqiqot assotsiatsiyalari akademik
OO‘Yu sektori va sanoat ishlab chiqarishi o‘rtasidagi yaqindan o‘zaro hamkorlikni
o‘rnatish uchun mo‘ljallanganlar.
Tadqiqot assotsiatsiyalar yapon tajribasining tahlili innovatsiyalarni taqdim
etish mexanizmidagi muhim xususiyat: kooperatsiya tamoyillarini birlashtirish,
ilmiy tadqiqotlarni rejali tashkil qilish, yangi mahsulotni bozorga tatbiq etish
bosqichida ishtirokchilar o‘rtasidagi keskin raqobatga ega. bir markazdan
innovatsiyalarni tatbiq etish va o‘zlashtirishning murakkab ko‘p bosqichli
jarayonini muvofiqlashtirishni ajratadi.
Tadqiqot assotsiatsiyalarini kattaroq innovatsion va ijodiy salohiyatga ega
firmalar va mustaqil bo‘linmalar orasida tanlov bo‘yicha shakllantirish maqsadga
muvofiqdir. Tadqiqot assotsiatsiyalarini takshil qilishning xuddi shunday shaklida
raqobat va kooperatsiyalashishning birlashishiga asoslangan va 90 yillarning
o‘rtalarida rivojlanish olgan ―manfaatdor guruhlar konsepsiyasi‖ning birinchi
nihollari o‘sib chiqa boshlaganlar.
Assotsiatsiyalar iqtisodiyotdagi ziddiyatli boshlanishlarni chatishib ketishlar
va o‘zaro kirib borishlar uslublaridan foydalanishda katta tajriba to‘plaganlar.
Texnik takomillashish va texnologik yangilanishning uzoq muddatli maqsadlarini
amalga oshirishda ular ko‘pgina ishtirokchilarning birlashgan harakatlaridan
foydalanish,
ko‘pgina
ishtirokchilarning
hamkorlikdagi
harkatlarining
muvofiqlashuvini amalga oshirish, bunda kattaroq daromad olish maqsadida
firmaning bozordagi xulqi raqobatli undovchi sabablarini yo‘qotmaslikni
uddasidan chiqqanlar.
Assotsiatsiyani rejali iqtisodiyot va bozor raqobat birligi g‘alabasining yaqqol
misoli ko‘rinishida tasavvur qilish kerak emas. Bunday tashkilotlarning yuqori
moslashuvchan va janjalsiz xarakteriga qaramasdan tovar ishlab chiqaruvchilarni
yangiliklarni tatbiq etishga va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga



74
undovchi usullar va sabablarning qat‘iy iyerarxiyasi ko‘zga tashlanadi. Masalan,


assotsiatsiyaning markazida, qoidagi ko‘ra, yetkazib beruvchilar, subyetkazib
beruvchilar, pudratchilar va subpudratchilar shoxlanib ketgan tizimiga ega,
ko‘proq darajada bitta buyurtmachiga ishlovchi yirik firma turadi. Radikal
yangiliklarni ―syuzeren‖ (hokim) firmadagi ishlab chiqarishga faol tatbiq etishning
boshqa u bilan bog‘liq subpudratchiga to‘ldiruvchi, birga bo‘luvchi, qo‘llab –
quvvatlovchi yangiliklarni tatbiq etishdan boshqa chora qolmaydi. Ularsiz u
nafaqat ushbu assotsiatsiya ichidagi sheriklik munosabatlardan darhol ―tushib
qoladi‖, balki bozorda raqobat mag‘lubiyatga uchraydi.
Kooperatsiya va raqobatni bunday chatishib ketishi keyingi o‘n yilliklarda
strategik alyanslar va koalitsiyalar doirasidagi firmalararo hamkorlikni tashkil
qilishda paydo bo‘lgan.
Tadbirkorlik
assotsiatsiyalari,
strategik
alyanslar
va
koalitsiyalar
iqtisodiyotidagi o‘ziga ko‘proq jalb qiluvchi ―yumshoq‖ assotsiatsiyalanuvchi
(birlashuvchi) ―metatuzilma‖dan iborat. Ular nafaqat hamkorlikdagi harakatlarni
birlashtirishning eng arzon va samarali usuli sifatida ko‘rib chiqiladi. ―Yumshoq
metatuzilmalar‖ni tashkil qilishda ularni ishlab chiqarishdagi bazisli tamoyillar va
fundamental g‘oyalarni takomilashtirish va rivojlantirishga qaratish muhimdir.
―Yumshoq guruhlar‖ning raqobatlashuvi ishtirokchilari yangiliklarni har tomondan
sinovdan o‘tkazganday bo‘ladilar, sheriklik harakatlari esa resurslarni muhim
yo‘nalishda jamlashga yordam beradilar.
―Yumshoq metatuzilmalar‖ innovatsion jarayonni davrda amalga oshirilishi
tufayli, innovatsion o‘zgarishlarning samaradorligini ko‘p marta oshiradilar.
Bunday tuzilmalarda:
-yangilikni ishlab chiqarish bosqichidagi innovatsion xatar ko‘p marta
kamayadi;
-tor ixtisoslashishning samarasidan to‘liqroq foydalaniladi;
-har bir firma o‘z omilkorligi sohasini mustahkamlaydi va rivojlantiradi;
-ishtirokchilar uchun xususiy maqsadlarga erishishning haqiqiy imkoniyatlari
yaratiladi;



75
-innovatsion davrning barcha bosqichlaridan xarajatlarni kamaytirishning


haqiqiy imkoniyati amalga oshiriladi;yangiliklarni diffuziya va tarqatilishi jarayoni
ancha jadallashadi;
-yangilikni bozorga muqobil chiqishi xatari pasayadi;
-innovatsion davrning yakuniy bosqichidagi faol raqobat innovatsion
samaradorligini oshiradi va yangilanish strategiyasini faollashtiradi.
―Yumshoq shakllar‖ni o‘ziga jalb qilishligi nafaqat ichki shartnoma
munosabatlarining samaradorligi bilan, balki turdosh mahsulotni ishlab
chiqaruvchilar tomonidan birlashish va bozorni rag‘batlantirishga motivatsiyalar
(undovchi sabablari) bilan bog‘liqdir. Metatuzilmalar asosidagi innovatsion
jarayonning samarasi ham innovatsion jarayonning ―maydoni‖, innovatsiyalar
bozorlarini kengayishi va ham mehnatni taqsimlanishining samaradorligini o‘sishi
va ilmiy – texnik va innovatsion salohiyatlarni oshishidan iboratdir.
Metatuzilmalarni har tomonlama kattaroq rivojlanishi qo‘shma innovatsion
jarayonning orbitasiga nafaqat juda yirik firmalarni, balki har xil ko‘lamdagi
innovatsion biznes, kredit – moliya tashkilotlari va moliya institutlarini jalb qiladi.
Strategik alyanslar ―yumshoq tuzilmalar‖ning eng muhim shakllaridan biri
bo‘ladilar. Ularning maqsadi yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish va uzatishni
takomillashtirish kanallarini faollashtirish, hamda ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazish va
ularning natijalarini tatbiq etishda o‘zaro bir-birlarini to‘ldiruvchi vazifalarni
amalga oshirishdir.
Ko‘p ilm talab qiladigan sohalar (robotlar, avtomatlashtirilgan oqimli
liniyalarni ishlab chiqarish, mikroelektronika)dagi startegik alyanslar ITTKI takror
ishlab chiqarish davrsining bir necha yoki barcha bosqichlarini qamrab oladilar. Bu
alohida yashash davri doirasidagi qo‘shma ilmiy faoliyat haqidagi kooperatsion
bilimlar turlarining keng turli tumanligiga xalaqit bermaydi. Strategik
alyanslarning yana bir xususiyati yangiliklarni ishlab chiqarish va o‘zlashtirishni
texnologik tayyorlashgan qaratilayotgan alohida e‘tibordan iboratdir. Gap
shundaki, yirik kompaniyalar ko‘pincha mavjud ishlab chiqarish apparatining
yangiliklarini qabul qilishga kamroq uquvga egaligiga duch keladilar. Bu yerda



76
tatbiq etish va birinchi sanoat namunasini ishlab chiqarish bosqichi eng tor joy


bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilgan sabablarga ko‘ra yirik kompaniyalar kichik
ixtisoslashgan tatbiq etuvchi biznes bilan alyans shaklidan bajonidil
foydalanadilar.
Strategik alyanslar oldida ilmiy tadqiqotlar majmuasini o‘tkazish, tegishli
mutaxassislarni qidirib topish va tayyorlash, moliyaviy resurslarni izlab topish,
laboratoriyalar, tatbiq etish markazlari, mahsulotni sinovlardan o‘tkazish va sifatini
nazorat qilish bo‘linmalarni tashkil qilish vazifalari turibdi. Bozor talablarini
qat‘iylashgani va talabni turli tumanlashgani sari alyans faoliyatining maydoni
qo‘shni va turdosh ishlab chiqarishlarga ham tarqaladi. Har tomonlama rivojlangan
alyanslar boshqa moliya – sanoat guruhlari oldida katta afzallikka egalar, bir
tomondan bozordagi raqobat afzalligini tanlab olgan holda ushlab qolish
imkoniyati, boshqa tomondan sarmoyalar kiritishlarning istiqbolli sohalarini
muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga asoslanganlar.
Konsorsiumlar firmalararo integratsiyalashishning istiqbolli turi bo‘ladi.
Innovatsion davrning barcha bosqichlarini integratsiyalash uchun mo‘ljallangan
bo‘lib, ular, qoidaga ko‘ra, faol ilmiy-tadqiqot, sanoat va tashqi iqtisodiy faoliyatni
olib borish uchun tashkil qilinganlar. Rossiya aviatsiya konsorsiumi misol bo‘lib
xizmat qilishi mumkin.
Jahon bozoridagi innovatsion sohada ikki turdagi konsorsiumlar keng
tarqalganlar. Birinchi turdagi konsorsiumlar fundamental va amaliy haraktyerdagi
shaxsiy uzoq muddatli ilmiy-tadqiqot ishlarini o‘tkazishga mo‘ljallanganlar. Ular
bashoratlanadigan uzoq muddatli muvaffaqiyatga yuqori texnologik sohalarda
ko‘rinishdagi ustuvor ilmiy tadqiqotlarga qaratilgan. Bu yerda bo‘lg‘usi bozor
muvaffaqiyati hali ko‘zga tashlanmaydi, ammo ilmiy-tadqiqotlar korporatsiyalar
va davlatlarning asosiy ilmiy-texnik siyosatiga kiradilar.
Masalan, AQSh da bundan konsorsiumlar qattiq jism fizikasi, juda yuqori
o‘tkazuvchanlik hodisasi, sun‘iy aqlning tadqiqotini o‘rganish uchun tashkil
qilinadilar. Ular ―tashqarida‖gi, universitetlar va ilmiy markazlarning yirikroq
laboratoriyalari bazasidagi ITTKIni rag‘batlantirish uchun tashkil qilinganlar.



77
AQSh va Yaponiyada o‘nlab yirik korporatsiyalar bundan konsorsiumlar


natijalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlari va nazorat qilishni amalga oshiradilar.
Innovatsion faoliyatni kuchaytirish uchun firmalararo kooperatsiyaning
boshqa turlari, har xil ilmiy-sanoat majmualari, hamda moliya-sanoat
guruhlarining ko‘pgina turlaridan ham foydalaniladi. Bu tuzilmalarning eng
muhim vazifalari xo‘jalik aloqalarini barqarorlashtirish va ichki raqobat muhitini
shakllantirish asosida ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solinishi, ishlab
chiqarishni
pasayishiga
qarshilik
qilishlarini
kuchaytirishdan
iboratdir.
Iqtisodiyotni rivojlanishida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning miqdoriy va sifatiy
tarkibi, ularning integratsiyalangan sarmoyalari tizimi elementlari bilan
munosabatdoshligi birinchi o‘ringa chiqaruvchi guruhlar eng katta ahamiyatga
egalar.Ko‘p ilm talab qiladigan sohalarda faoliyat yurituvchi moliya-sanoat
guruhida aqliy bo‘g‘in yYetakchi rol o‘ynaydi.
Ma‘lumki, Rossiyada sanoat korxonalari bazasida vujudga kelgan moliya-
sanoat guruhlari katta ahamiyatga ega, ular uchun texnologik alomat va ishlab
chiqarish aloqalarining xarakteri birlashishlarning o‘ziga xosroq turi bo‘lib xizmat
qiladi. Moliya-bank tuzilmalarining sarmoyalarni ko‘paytirilishi va tez
qaytarilishiga qaratilgan qisqa muddatlari banklarga yuqori texnologik va ko‘p ilm
talab qiladigan sohalarda metatuzilmalarni shakllantirishda faol ishtirok etishga
imkon bermaydi. Bank biznesining o‘ziga xosligi ayniqsa qattiq metatuzilmalar
deb ataluvchilarda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Ular texnologik zanjircha bo‘yicha birlashgan, har xil sohalarga tegishli
bo‘lgan har xil bozorlarga xizmat ko‘rsatuvchi firmalarni birlashtiradilar deb
hisoblash qabul qilingan. Bu yerda innovatsion davr g‘oyatda qiyinlashtirilgan,
asosiy harakatlarni korxonaning texnologik darajasini oshirish va to‘ldiruvchi, bir
birlarini o‘rnini bosuvchi, imitatsion (taqlid qiluvchi) yangiliklarni tatbiq etishga
qaratish kerak. Rossiya tuzilmasidagi eng keng tarqalgan vertikal turdagi
xoldinglar amalda innovatsion faoliyatda ishtirok etmaganlar.
Ma‘lumki, ishlab chiqarish va sotish faoliyatini yangilash va har tomonlama
rivojlantirishning harakat qilishlarida ko‘mir, gaz, neft, metallurgiya, avtomobil va



78
boshqalar kabi ko‘p sarmoya talab qiladigan sohalar kompaniyalari katta


qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. To‘qimachilik va sellyuloza-qog‘oz
sanoatining eng yirik firmalari ko‘pincha innovatsion turdagi qarorlarni qabul
qilishga moyilliklarini yo‘qligini namoyon qilganlar. Rossiya iqtisodiyotida bir
qator subyektiv va obyektiv sabablar oqibatida amalga raqobat kuchlari ta‘siridan
to‘liq himoyalangan konglomerat (iqtisodiyotning har xil sohalariga tegishli
bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlab chiqarish kooperatsiyasi bilan bog‘lanmagan
korxonalar birlashmasi) turidagi makrotuzilmalar eng yuqori rivojlanishga
erishganlar. Sarmoyalarning yopiq bozori va tartiblarning ishlab chiqarish
tizimlarining majmuasidan iborat bo‘lgan holda, konglomerat radikal texnologik
rivojlanish uchun deyarli imkoniyat qoldirmaydi. Rossiyada talabni toraytiruvchi
va
yashab
qolish
murakkabliklarining
o‘tish iqtisodiyoti sharoitlarida
konglomeratli tuzilmalarni vujudga kelishi zaruriyat bo‘lgan. Shunga qaramasdan
sarmoyalarni birlashtirishning konglomeratli turi jamlashning jadallashtirilgan
jarayoniga ega sohalar (neft-gaz sanoati, metallurgiya)dagi to‘ldiruvchi
integratsiyalashish hisobiga ziyon kelturvchi ishlab chiqarishlarni qutqaruvchisi
bo‘ladi.
Vujudga kelayotgan moliya-sanoat guruhlari firmalararo kooperatsiyasining
gorizontal tamoyili kichik yoki o‘rta innovatsion davr va tez yangilanadigan
mahsulotlarga ega korxonalarni qo‘llab-quvvatlash uchun ayniqsa samaralidir. Bu
tuzilmalar sohaviy ishlab chiqarish birlashmalari bazasida vujudga kelishlari
mumkin. Bunday birlashmalar sotish bozori uchun raqobatlashish, ishlab
chiqarishni har tomonlama rivojlantirish, ilmiy-texnik axborotlarni e‘tibor bilan
jamlash va yangiliklarni tatbiq etishni jadallashtirishga ko‘maklashishga moyillar.
Integratsiyalashishning gorizontal turi yana murakkab innovatsion davrga ega bir
turdagi korxonlarga (masalan, aviatsiya sanoatidagi) ham tarqaladilar. Bu yerda
innovatsion davr markaziy o‘rinni egallaydi, unda murakkab ko‘p ilm talab
qiladigan buyumlarning yuqori sifatli parametrlari va mamlakat va jahon
bozorlaridagi raqobatli o‘rinlari ayniqsa muhimdir.



79
Xo‘jalik faoliyatini har tomonlama rivojlantirish tashkil qilishning qat‘iy


iyerarxik shallari salbiy tendensiyalarini betakrorlashtirish va innovatsion faollikni
asta sekin o‘sishining muhim vositalaridan biri bo‘ladi. Amalda vertikal
integratsiyalashgan kompaniyalar har tomonlama rivojlanishning har xil usullariga
murojaat qiladilar. Ammo hatto qayta ishlovchi sohalarda ham innovatsion
jarayonlar ishlab chiqarishni modernitsaziyalash va navlarni yangilashdan iborat
bo‘ladilar. Vertikal intergatsiyalashgan firmalarni har tomonlama rivojlantirishga
harakat qilishda vujudga keladigan murakkab muammolar nafaqat Rossiya
iqtisodiyoti uchun xosdir. Vertikal integratsiyalashgan korxonalarni ustuvorlik
qilishi jahon iqtisodiyotida murakkab innovatsion jarayonlar va yuqori texnologik
mahsulotni tatbiq etish uchun to‘siqlarni yaratadi. Ammo vertikal
integratsiyalashish imitatsion yangiliklar bilan bog‘liq kompaniyalarning
samaradorligini oshirish va egiluvchanligini kuchaytirishga to‘siq bo‘la olmaydi.
Yirik amerikalik olim M. Porterning fikriga ko‘ra, konglomerat turidagi har
tomonlama rivojlanish ko‘pgina amerika sohalarining raqobatbardoshligiga zarar
yetkazadi. Innovatsion faoliyatni rivojlanishi va bozor rag‘batlarini kuchayishida
tor ixtisoslashish asosidagi har tomonlama rivojlanish alohida rol o‘ynaydi. Bu
firma ichidagi ilmiy tadqiqotlar va ishlamalarning rolini kuchayishi va
operatsiyalarning butun majmusini amalga oshirilishi bilan yaqindan bog‘liqdir.
Innovatsion faoliyatni iqtisodiyotni rivojlanishining muhim tendensiyasi
sifatida ko‘rib chiqishda innovatsion jarayonlarning yangi tashkiliy shakllarini
ularni davlat, ilmiy, bozor va ijtimoiy institutlar tizimiga kiritilishi asosida
integratsiyalash muammosi birinchi o‘ringa chiqadi. Innovatsion biznesni
institutsional tuzilmalarga kiritilishi darajasini oshishi nafaqat innovatsion faollikni
pasaytiradi, balki, aksincha, innovatsion jarayonlarning o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi
tuzilmalarni takomillashtirish va vujudga keltirish qobiliyatini oshiradi.
AQShda paydo bo‘lgan innovatsion jarayonning institutsional tuzilmalari bu
ikki tendensiyalarni birlashishiga yaqqol misol bo‘lsa oladi. Innovatsion
jarayonning ham yirik sanoat kompaniyalari doirasida va ham ilmiy-texnik va
innovatsion loyihalar asosida amalga oshirilayotgan an‘anaviy tashkiliy modellari



80
―bo‘linma-inkubatorlar‖ning yopiq ilmiy texnik muhitga ularni kichik aptreprener


(ega, ijrachi) guruhlar bilan tijoratlashtirish bosqichiga ―yetkazish‖ bilan suyanadi.
Yuqori kasbiy innovatsion bo‘linmalarning ixchamligi va tor ixtisoslashishiga
qaramasdan innovatsion loyiha moliyaviy muvaffaqiyat va foydani tez olish bilan
qat‘iy bog‘langan. Bunda ishga doir davr 5 yildan oshmasligi kerak.

Yüklə 1,22 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   200




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin