Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi


-bob  Ish haqi fondi tahlili hamda uni takomillashtirish yo’llari



Yüklə 1,19 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/29
tarix01.01.2022
ölçüsü1,19 Mb.
#50298
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   29
ish haqi fondi va undan foydalanish hisobi hamda tahlili

        3-bob  Ish haqi fondi tahlili hamda uni takomillashtirish yo’llari 

        3.1  Ish  haqi  fondini  ananaviy  usulda  tahlil  qilish  va  uni 

takomillashtirish yo’llari 

        Hozirda  bozor  iqtisodiyoti  munosabatlari  sharoitida  korxonalar  ishchi  va 

hizmatchilar sonini o’zlari  mustaqil belgilashlari, shuningde  o’rtacha ish haqi 

hamda boshqa mehnat resurslari bilan bog’li  iqtisodiy masalalarni  orxona va 

firmalar  mustaqil  ravishda  uzlari  belgilashlari  yo’lga  qo’yilgan,  hamda  mehnat 

resurslarini, ishchilarni ish haqlarini va boshqa mehnat bilan bog’liq resurslarni 

tahlil qiladilar. 

         Mehnat resurslari tahlili quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi: 

        -korxona mehnat bo’yicha re a  o’rsat ichlarining asoslanganligini tahlili; 

       -mehnat bo’yicha re a  o’rsat ichlarining ba arilishini tahlili; 

       -ish vaqtidan foydalanishni o’rganish; 

       -mehnat omillarining mahslot ishlab chiqarish hajmiga ta'sirini o’rganish;

22

 

         Mehnat  resurslari   ursat ichlarini  yahshilash  yo’llarini  izlash  va  bu 



resurslardan oqilona foydalanish. 

        Mehnat resurslari tahlili uchun ma'lumotlar manbai bo’lib 1-sha l ya’ni, T-

1, “Mehnat bo’yicha hisobot”, hamda tabel hisobi ma'lumotlari hisoblanadi. Bu 

statistik  hisobot  shakli  yirik  davlat  korxonalari  tomonidan  taqdim  etiladi,  lekin 

kichik  korxona  va  mikrofirmalar    esa  1-KV  statistik  hisobot  shaklidan 

foydalanadilar  va  Davlat  Statisti a  Qo’mitasiga  aynan  1-KV  shakilni  15-

fevralgacha yillik taqdim etadilar.  

         Korxonaning  mehnat  resurslari  bilan  ta'minlanganlik  darajasi  korxona 

hodimlarining soni, ularning tarkibi, mala asi, ta ribasi va bosh a  o’rsat ichlar 

bilan baxolanadi.   

        Korxonalarni    ishlab  chiqarish  rejalarini  bajarilishida  ishlab  chiqarishda 

band bo’lgan hodimlar bilan ta'minlanganli  dara asi asosiy ahamiyatga egadir. 

                                                           

22

Shoalimov A.X. To iboeva SH.A. “Moliyaviy va Boshqaruv tahlili” TDIU 2011 yil,98-99-b. 




 

         Mehnat  unumdorligining  oshirishda  korxona  hodimlarining  sifati,  ya'ni 

ishlab  chiqarish  hajmining  oshishi  ishchilarning    ish  stajiga,  malakasiga, 

korxonadagi mehnat intizomiga va boshqa sifat kursatkichlariga boglikdir. 

         Ishchi mala asi o’rtacha ta'rif razryad (H) orqali aniqlanib, bu  o’rsat ich 

quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 

                                                H=SXR/SR   

bu yerda H - razryad nomeri; R - razryad bo’yicha ishchilar soni. 

Ish kuchi harakatini tahlili uchun ma'lumotlar yillik T-1 sha l “Mehnat bo’yicha 

hisobot” dan olinadi. 

        Ish 

vaktidan 

oqilona 

va 


unumli 

foydalanish 

ishlab 

chiqarish 

samaradorligini  oshirishning  asoosiy  shartlaridandir.  Ish  vaqtini  odam/soat  va 

odam/ un o’lchov birli larida hisobga olinadi. Ma'lum bir davr (yil, chorak, oy) 

uchun mehnat resurslarini sarflanishi ish vaqti fondi hisoblanadi. 

        Tahlil  jarayonida  ish  vaqtini  yuqotilishi  sabablari  va  ularning  mahsulot 

ishlab chiqarish ha miga ta'siri o‘rganiladi. 

Odam/soat  birligida  ish  vaqti  sarflanishiga  3  ta  omil  ta'sir  etishi  mumkin.  Bu 

omillar quyidagilar: 

- ishchilar o’rtacha sonini o’zgarishi; 

- yil davomida ishchining o’rtacha ish  unining o’zgarishi; 

- o’rtacha ish  uni davomiyligining o’zgarishi. 

        Ish   uchini  sarflanishini  o’rganish  bilan  bir  qatorda,  sarflangan  mehnat 

natijasida yaratilgan yakuniy natijani, ishning sifati va mehnat unumdorligi kabi 

 o’rsat ichlarni ham o’rganish lozimdir. 

        Mahsulot  ishlab  chiqarish  ha mining  o’sishida  inson  omili  asosiy  o’rinni 

egallaydi,  agar  korxonada  mehnat  sharoiti  va  ishchi  mehnatini  o’z  vaqtida 

baxolab,  rag’batlantirilsa,  shunchali   ishchining  mehnat  unumdorligini 

oshishiga olib keladi. 

Mehnat unumdorligining oshishi mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshiradi yoki 

ma'lum  birlik  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  sarflangan  vaqtning  qisqarishini 

anglatadi. 




 

Shunday qilib, mehnat unumdorligining oshishi birlik mahsulot ishlab chiqarish 

uchun sarflangan mehnat harajatlarini qisqarishini bildiridi. 

        Mehnat  unumdorligi  odatda  i  i  hil   o’rsat ichda  o’lchanadi:  natura  yoki 

pul birligida. 

Natura  birligida  ishchining  ma'lum  mahsulot  turini  ishlab  chiqarish  hajmi 

tushuniladi. 

        Pul  birligida  esa,  bir  necha  hil  mahsulot  birligi  ishlab  chiqariladigan 

korxonada aniqlanadi, chunki ularni bir natura birligiga  eltirib bo’lmaydi, le in 

pul  birligida  mehnat  unumdorligini  hisoblashda  quyidagi  ikki  shartga  amal 

qilishi lozim: 

- mahsulot birligi baxosi narxlarining o’zgarishsiz bo’lishi; 

- mahsulot assortimentining o’zgarmasligi. 

        Mahsulot  birligi  baxosining  o’zgarishi  mehnat  unumdorligi   ursat ichini 

hisoblashda  xatoli  a  olib   eladi,  chun i  mahsulot  narxining  o’sishi  yo i 

 amayishi mehnat unumdorligi summasini o’sishi  yo i  amayishiga olib  elib, 

haqiqatda  esa  mehnat  unumdorligi   o’rsat ichini  hisoblashda  xatolikka  olib 

keladi. 


       Mehnat unumdorligi tahlilining vazifalari quyidagilar: 

                    - mehnat unumdorligi re a  o’rsat ichlarini aniqlash; 

                    -  mehnat  unumdorligini  aniqlash  va  uni  o’tgan  yillar  bilan 

taqqoslash; 

                    -  tahlil  etilayotgan  davrda  mehnat  unumdorligini  oshishi  yoki 

pasayishiga ta'sir etgan omillarni aniqlash; 

                    - mehnat unumdorligini oshirish yo’llarini aniqlash. 

        Korxonada mehnat va ish haqi hisoblashni to’g’ri tashkil etilganligi hamda 

moliyaviy hisobotlardagi ma'lumotlar birlamchi hu  atlarga mosligini to’g’riligi 

tekshiriladi,  balki  bu  ma'lumotlarga  asoslanib,  mehnat  va  ishlab  chiqarish 

amaliyoti ish haqining tahlilini amalga oshirish lozim bo’ladi. 

        Korxona  ishlab  chiqarish  dasturining  bajarilishi  bevosita  uning  mehnat 

rusurslari  mav udligi  va  ulardan  foydalanishga  bog’liq.  Shu  sababli   orxona 



 

faoliyatini  tahlil  qilishda  ishchi  kuchi  bilan  ta'minlanganlik,  ish  vaqtidan 

foydalanish  darajasi,  mehnatning  samaradorligi  darajasi,  mehnatga  haq 

to’lashning rag’batlantiruvchi ro’lini o’rganib chiqish zarur. 

         Korxonalarda 

mehnat 


resurslaridan 

foydalanishning 

holati 

va 


samaradorligini tavsiflaydigan asosiy  o’rsat ichlar muayyan  undagi hodimlar 

soni,  hodimlarning  o’rtacha  yilli   miqdori,   orxona  ishchi-hodimlari  tuzilishi, 

hodimlarning  mala asi,  mehnatga  haq  to’lash  fondi,  mehnatga  haq  to’lash 

xara atlari  dara asi,  bir  hodimga  to’lanayotgan  ish  haqining  o’rtacha  summasi, 

ish  haqi  o’sishi  sur'atlarining  chiqarilayotgan  mahsulot  hajmining  ortishi  va 

mehnat samaradorligiga nisbati, hodimlarni ishga qabul qilish, ishdan bushatish 

va hodimlar qo’nimsizligi aylanmasi  oeffitsentlaridan iborat. 

Muayyan   undagi  hodimlar  miqdori   orxona  hodimlarining  ro’yxati  tar ibini 

tavsiflaydi.Asosiy faoliyati bo’yicha ro’yxat tar ibiga bir yildan ortiq muddatga 

ishga  olingan  ishchi-hodimlar  kiritiladi.Ishchi-hodimlarning  muayyan  kundagi 

ro’yxat miqdori to’g’risidagi ma'lumotlar 1T-sh “Mehnat bo’yicha hisobot” 10-

satr  “Ishchi-hodimlar  miqdori”  va  15-satr  “Ishchi-hodimlarning  hisobot  yili 

ohiridagi ro’yxat miqdori” sha lidagi statisti a hisobotlaridan olinadi. Ana shu 

 o’rsat ichlar  asosida  ishchi-hodimlarning  mutlaq  miqdori  va  ular  miqdori 

o’zgarishi  sur'atlarining  tavsifi  beriladi.  Ishchi-hodimlardan  foydalanishning 

sifat   o’rsat ichlarini  hisoblab  topish  uchun  hisoblab  aniqlanadigan  o’rtacha 

ro’yxat  o’rsat ichlarini hisoblab topish zarur. 

         Ishchi-hodimlarning  bir  oy  mobaynida  o’rtacha  ro’yxat  miqdori  oyning 

barcha ish kunlarida ro’yxat bo’yicha ishchi-hodimlar sonini qo’shish va olingan 

yig’indini maz ur oydagi ish  unlari soniga bo’lish bilan hisoblab topiladi. 

        Ishchi-hodimlarning  chora   davomida  o’rtacha  ro’yxat  sonini  qo’shish  va 

olingan yig’indini chora dagi oylar soniga, yarim yil uchun esa-6 oyga bo’lish 

bilan hisoblab topiladi. 

Korxona  ishchi-hodimlari  tarkibi  turli  toifa  hodimlarining  tahlil  maqsadidan 

kelib  chiqib  aniqlanadigan  ishchi-hodimlarning  ro’yxat  tar ibining  umumiy 

miqdoridagi  ulushini  tafsiflaydi.  Masalan,  ishlab  chiqaruvchi  ishchilarning 




 

hodimlar  umumiy  miqdoridagi  ulushi,  ayollar  ulushi,  oliy  yo i  o’rta  mahsus 

ma'lumotli  ishchi-hodimlar  ulushi,  ishchi-hodimlarning  mehnat  sta iga   o’ra 

tarkibi va hokazo. 

       Ishchi-hodimlar  mehnatining  samaradorligi  ish  vaqti  birligida  ishlab 

chiqarilgan  mahsulot  miqdorini  tavsiflaydi  va  mahsulot  ishlab  chiqarishning 

ishchi-hodimlarning  o’rtacha  ro’yxat  soniga  nisbati  sifatida  aniqlanadi.  Ushbu 

 o’rsat ich mehnat resurslaridan foydalanish dara asini  o’rsatuvchi va  orxona 

ho’ ali   faoliyatining  uta  muhim   o’rsat ichlaridan  biridir.  Bu   ursat ichni 

o’sishi   orxona  foydalili   dara asini  oshirib,  moliyaviy  barqarorli ni 

ta'minlaydi. 

         Mehnatining  samaradorligi   o’rsatkichiga  quyidagi  omillar  ta'sir 

 o’rsatadi: 

        -korxonaning  zamonaviy  tehnika  va  tehnologiya  bilan  ta'minlanganlik 

darajasi; 

        -korxona mehnat resurslari bilan ta'minlanganlik darajasi; 

        -korxona ishchi-hodimlarining malaka darajasi; 

        -korxona ishchi-hodimlariga ishni taqsimlashni to’g’ri tash il etilganligi va 

boshqalar.  

         O’rtacha  soatli ,  o’rtacha   unli ,  o’rtacha  oyli ,  o’rtacha  chora li   va 

o’rtacha yilli  mahsulot ishlab chiqarishni farqlash lozim. 

         O’rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarish biron-bir davr mobaynida ishlab 

chiqarilgan  mahsulot  miqdorini  ishchilar  ushbu  davr  davomida  ishlagan  ish 

soatiga  bo’lish  bilan  aniqlanadi.O’rtacha  ishlab  chiqarishning  qolgan 

 o’rsat ichlari shuningde  ishlab chiqarilgan mahsulotning ana shu davrdan har 

biridagi ishchi-hodimlarning o’rtacha miqdoriga bo’lish orqali topiladi. 

        Mehnatga  haq  to’lash  fondi  -  ishchi-hodimlarga  muayyan  vaqt  uchun  haq 

to’lashga mul allangan yo i hisoblangan pul mablag’larining umumiy summasi. 

Mehnatga  haq  to’lash  fondi  ha mini  aniqlashda  soliqlar  va  boshqa  to’lovlar 

istisno etilmaydi. 




 

       “AVTOOYNA”  MCHJ  orxonasi hodimlari mehnatiga haq to’lash fondini 

o’rganishda  ishchilar,  muhandis-tehnik  hodimlar,  hizmatchilar,  kichik  hizmat 

 o’rsatuvchi  hodimlar  va  qo’riqlash  hizmati  hodimlarining  mehnatiga  haq 

to’lashni  a ratadilar.  Ishchi-hodimlarning  ana  shu  toifalarini  uzi  bo’yicha 

ularning  tuzilishini,  ya'ni  mehnatga  haq  to’lash  fondining  umumiy  summasida 

ishchi-hodimlarga  toifalar  bo’yicha  haq  to’lashning  ulushini  belgilaydilar  va 

o’rganadilar. 

         Bir  ishchi-hodimga  tug’ri   eladigan  mehnat  haqining  o’rtacha  summasi 

muayyan  davr  uchun  mehnat  haqi  fondi  summasini  hodimlarning  o’rtacha 

ro’yhat  soniga bo’lish bilan  aniqlanadi.Bunday  hisob-kitob  ham  barcha  ishchi-

hodimlar  bo’yicha,  ham  alohida  toifalar  bo’yicha  amalga  oshiriladi.  Ana  shu 

 o’rsat ich  asosida  hulosalar,  masalan  ishchi-hodimlar  ijtimoiy-iqtisodiy 

dara asining o’zgarishi hususida va ho azo hulosalar qilinadi. Mehnat haqining 

o’sish  sur'ati  chiqarilgan  mahsulot  ha mining  o’sishi  va  mehnat  samaradorligi 

bilan taqqoslanib korxona faoliyatining samaradorligi aniqlanadi. Holis iqtisodiy 

qonuniyat  mahsulot  chiqarish  va  mehnat  samaradorligining  o’sish  sur'atlari 

mehnat haqi fondining o’sishidan oldinda borishi  era ligini talab qiladi. 

         Mehnat 

resurslaridan 

foydalanishni 

tavsiflaydigan 

muhim 

 o’rsat ichlardan hodimlarni ishga qabul  qilish, ishdan  bo’shatish va hodimlar 



qo’nimsizligi bo’yicha aylanma  oeffitsentlaridir. 

          So’ng  ishchi-hodimlar  sonini  tahlil  qilib  chiqib,  bunda  quyidagilarni 

aniqlash zarur: 

            - haqiqatda ishlovchilarning toifalar bo’yicha mutlaq va nisbiy farqi; 

            - ishchi-hodimlarning toifalariga  o’ra tuzilmasi; 

            - uning o’zgarish dinamikasi; 

         Hodimlarning  ta'limi,  sta i  va  razryadlari  bo’yicha  mala a  tar ibi  , 

hodimlar qo’nimsizligi va uning sabablari. 

         Bularning  barchasi  ishlab  chiqarish  samaradorligini  va  mahsulot  sifatiga 

ta'sir  o’rsatadi. 




 

        Bundan  tashqari,  mehnat  unumdorligiga  bevosita  zamonaviy  tehnika  va 

tehnologiyalar  bilan  ta'minlanganli   dara asi  ham  uz  ta'sirini  o’t azadi.  Ishlab 

chiqarilayotgan  mahsulot  sifatining  yuksak  darajasiga  erishish,  tovarlarni 

raqobatbardosh  qilish  uchun  ishlab  chiqarishga  eng  zamonaviy  tehnika  va 

tehnologiyani  joriy  qilish  zarur.  Yangi  tehnika  va  tehnologiyaga  asoslangan 

ishlab 

chiqarish 

mehnat 

unumdorligini 

oshiradi, 

ishchi-hodimlarni 

daromadlarini oshirishga zamin yaratadi, yaratilayotgan mahsulot sifatini oshirib 

va ohir-oibat korxonaning moliyaviy barqarorligini ta'minlaydi. 

         Bugungi  kunda  mamlakatimizni  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojalantirish  istiqbol 

re alarida  xalq  farovonligini  sifat   ihatdan  yangi  po’g’onalarga   o’tarish 

belgilangan.  Ish  haqi  tizimini  doimo  shunday  takomillashtirib  borish  kerakki, 

toki u mehnatning miqdori va sifatiga qarab haq tolash tamoyiliga mos tushsin, 

uning  sharoiti  va  natijalarini  hisobga  olsin,  hodimlar  malakasini,  mehnat 

unumdorligini oshirishni, mahsulot sifatini yaxshilashni, barcha hil resurslardan 

oqilona foydalanishni va ularni iqtisod qilishni rag’batlantirsin. 

          Shularni  hisobga  olgan  holda  yurtimizda  ishlab  chiqarish  tarmoqlarida 

ishchi  va  hizmatchilarning  ish  haqini   o’zda  tutilayotgan  dara ada  oshirish 

asosan korxonalarning o’zlari topgan mablag’lari hisobidan amalgam oshiriladi. 

Bu  esa  ishlab  chiqarish  samaradorligini  o’sishiga   adalroq  tasir   o’rasatadi. 

Mehnatga  haq  to’lash  fondi  milliy  daromadning  hodimlar  o’rtasida    qolgan 

mehnatlari  miqdori  hamda  sifatiga  muvofiq  taqsimlanadigan  hamda  shaxsiy 

istemol maqsadlari uchun foydalaniladigon qismidir. 

          Menatga  haq  to’lash  fondi  mehnat  bo’yicha  biznes  re aning  asosiy 

 o’rsat ichlaridan 

biri 

bo’lib, 


 orxonalarni 

iqtisodiy 

va 

ijtimoiy 



rivo lantirishning istiqbol va yilli  biznes re asida  o’zda tutiladi. 

         Mehnatga  haq  to’lash  fondiga  hamma  hodimlarga  –  doimiy,  mavsumiy, 

vaqtincha ishlayotgan hodimlarga ba arilgan ish uchun to’langan pul summalari, 

shuningdek  amaldagi  qonunlarga  muvofiq  hodimlar  (emizikli  onalar  ishidagi 

uzilish uchun to’langan pul summalari)ga ishlanmagan vaqtlari uchun to’langan 

haq summasi ham qo’shiladi. 




 

        Mehnatga  haq  to’lash  fondidan  ta’rif  staf alari  va  unga  mansub  o ladlar 

bo’yicha  haq  to’lash,  ishbay  mehnatga  haq  to’lash,  ishchilarga  mu ofotlar 

to’lash, og’ir va zarali mehnat sharoitlari uchun,  asb maxorati uchun, bir necha 

 asblarni 

qo’shib 


ba arganli lari 

va 


xizmat 

 o’rsatish 

zonalarini 

 engaytirilganligi  uchun  qo’shimcha  va  ustama  haqlar  beriladi,  navbatdagi  va 

qo’shimcha  ta’tillar  uchun  haq  to’lanadi,   o’p  yil  ishlagani  uchun  bir  yo’la 

taqdirlash  uchun  to’lovlar  amalgam  oshiriladi.  Dema    orxona  ularni  mehnat 

nati alari  uchun  barcha  to’lovlarni  yagona  manbai  mehnatga  haq  to’lash  fondi 

hisoblanadi. 

          Mehnatga  haq  to’lash  fondi  ish  haqi  fondi  va  moddiy  rag’batlantirish 

fondi o’rniga tash il etilgan. 

         Tahlilni  asosiy  vazifsasi  mehnatga  haq  to’lash  fondini  tobora   amaytirish 

imkoniyatlarini  aniqlash  hisoblanadi.  Zero  ish  haqi  tannarxda  tutgan  salmog’i 

 ihatdan  yuqori  bo’lib,  uning  qisqartirish  tannarxni   amayishiga,  bu  esa  o’z 

navbatida foyda va rentabellik darajasini oshiradi. 

         Tahlil  uchun  ma’lumotlar  yilli   hisobotning  1-T  sonli  “Mehnat 

to’g’risidagi hisoboti” nomli shaklidan olinadi. 

          Tahlilni  dastlabki  bosqichi  asosiy  faoliyatida  ishlovchi  hodimlarning  va 

ularning toifalarining mehnatga haq to’lash fondini o’tgan yildagi mehnatga haq 

to’lash fondi bilan taqqoslab mutloq farqini aniqlashdan boshlanadi. 

Quyidagi  jadvalda  "AVTOOYNA"  MCHJ  korxonasida  asosiy  faoliyatda 

ishlovchi  hodimlarning  mehnatga  haq  to’lash  fondidan  foydalanishini  tahlilini 

 o’rib chiqamiz. 

 

 

 



 

 

 




Yüklə 1,19 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin