Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

                                 Hulosa va takliflar 

       Mavzu  bo'yicha  o'rganilgan  fikrlardan  kelib  chiqib  quyidagi  hulosalarga 

kelindi. 

1.  O'zbekiston  Respublikasida  mehnatga  haq  to'lash  sohasidagi  katta 

muammolardan biri bo'lib mehnat haqini o'z vaqtida bermaslik, mehnat haqining 

iste'mol  savati  summasidan  ancha  pastligi  (ohirgi  yillarda  minimal  ish  haqi 

hayot  faoliyatini  normal  yuritish  uchun  kerakli  iste'mol  savatining  20  %ni 

tashkil  qilmoqda),  mehnat  haqining  rag’batlantirish  fun siyasini   es in 

pasayishi  (mehnat  haqining  miqdori  ishchining  tajribasi,  tasnifi,  korxonaning 

yakuniy  natijasini  qanday  hissa  qo'shganligi  bilan  belgilanmayapti),  mehnat 

haqining  miqdori  ishchining  haqiqiy  ish  natijasiga  emas,  balki  uning  ta'lim 

ma'lumoti,  professionalligi,  tasnifiga  qarab    differensiyalashmaganligi 

(differensiya - har-xillik). 

2. Mehnat haqining asosiy muammosi, hozirgi sharoitda mehnat haqining  bozor 

munosabatlari  tizimga  o'tib  borayotganligidadir.  Bu  muammoni  echish  juda 

mushkul,  chunki  mehnat  va  unga  haq  to'lashni  tashkil  qilish  va  tartibga 

solishdagi    eski  tizim  buzilgan,  yangi  bozor  munosabatlari  talablariga  javob 

beradigan  yangi  tizim  endigina  qurilmoqda  va  yangi  tizimni  to'liq  va  to'kis 

qurish  anchagina  vaqat  va  mashaqqat  talab  etadi.  Bu  tizimni  qurishda 

O'zbekiston  sharoitidagi  mehnatga  haq  to'lashning    mavjud  amaliyotdagi  va 

xorij tajribasidagi shakllarini tubdan o'rganib chiqish  lozim bo'ladi.  

3.  Fikrimizcha,  mehnatga  haq  to'lashdagi  ushbu  yondashuv  O'zbekiston 

Respubli asi 

bud et 

muassasalaridagi 

ishchilarni 

rag’batlantirishni 

takomillashtirishda    qo'llanilishi  mumkin.  Bizning  nuqtai  nazarimizda  22 

razryaddan  tashkil  topgan  Yagona    tarif  tizimining  har  birining  ichida  4-5 

bo'linma  yoki  yacheyka  tashkil  etish  kerak.  Bularda  haqiqatda  ishlangan  ish 

natijalariga  qarab  mehnat  haqi  farqlanishi  lozim.  Bu  esa  budjet  muassasalarida 

faoliyat   o'rsatayotgan  ishchilarni  rag’batlantirish  va  o'z  ishlariga  qiziqtirishni 

ko'zda  tutadi.  Bir  xil  sharoitda  ishlagan  va  turli  xil  ish  natijasiga  ega  bo'lgan 

ishchilar har xil ish haqi bilan mukofotlanadilar.    

---

 

4.O'tish sharoitida insonlar boshqa usullar bo'lsa hamki, afsuski, ko'pincha bo'sh 

pul  mablag’larini  uyda  saqlashadi.Bunday  sharoit  esa  iqtisodiyotda  naqd  pul 

mablag’larining oborotdan chetlashishiga olib  eladi, ya'ni inflyatsiyani  eltirib 

chiqarishga sabab bo'ladi. 

Shunday ekan, ish haqini naqd pulda emas, balki plastik kartochkalarda berilishi 

inflyatsiyani oldini olishga sabab bo'lur edi. 

5.Ishchi-hizmatchilarga  mehnat  haqi  berishda  plastik  kartochkalarni  qo'llash 

zamon  talabi  bo'lsada,  Respublikamizda  uni  joriy  qilish  bo'yicha  amaliy  ishlar 

sust  olib  borilmoqdi.Plasti    artoch alarni  yuridi   asosi  bo'lib  «Plasti  

kartochkalardan  foydalanilgan  holda  naqdsiz  hisob-kitoblar  milliy  tizimi 

to'g’risida»gi Nizom hisoblanadi. 

         Hulosa  qilib  shu  fikrni  bildiramizki  bugungi  kunda  respublikamizda  ish 

haqi  fondi  va  uning  shakllarini  davr  talablaridan  kelib  chiqib  yangilash, 

modernizatsiya  qilish  tadbirlarini  amalga  oshirish  zaruratdir.  Bu  boradagi 

ishlarni  o'z  vaqtida  to'g’ri  ba arilishi  yurtimiz  iqtisodiyotini  barqaror 

rivojlanishida o'z o'rniga egadir. 

Mavzuni  o'rganish  jarayonida  bu  borada  bir  qator  nazariy  kamchiliklar, 

takomillashtirish  talab  etiladigan  holatlar  mavjudligi  aniqlandi.  Kamchiliklarni 

bartaraf etish hamda amaldagi tartiblarni davr talablari asosida takomillashtirish 

uchun quyidagi takliflar ishlab chiqildi va tavsiyalar bildirildi. 

          Respublikamizda qabul qilingan inqirozga qarshi choralar dasturi asosida 

va  unda  belgilangan  vazifalardan  kelib  chiqib  ho'jalik  sub'ektlarining  amalda 

bo'lgan  ish  haqi  tizimidagi  kamchiliklarni    topish  hamda  bartaraf  etish,  uni 

uslubiyatini,  shaklini,  ma'lumotlar  tizimini  yangi  g’oyalar,  tartiblar,  talablar 

asosida  takomillashtirish  shu  soha  mutahassislari  oldida  turgan  dolzarb 

masalalar deb  hisoblaymiz va bu boradagi o'z qarashlarimizni bildirib o'tamiz. 

Umuman  «mehnatga  haq  to'lash  -  ma'lum  miqdor  va  sifat  darajada  bajarilgan 

mehnat  uchun  rag’batlantirishning  sha lidir»Mehnat  haqini  iqtisodiy  -  ijtimoiy 

kategoriya  sifatida  ham  ishchi-hodim  ham  ish  beruvchi  nuqtai  nazaridan 

mohiyatini ko'rib o'tishni talab etadi. 

---

 

Ishchi  uchun  mehnat  haqi  -    daromadlarining  asosiy  va  bosh  moddasi 

hisoblanadi.  Mehnat  haqining  rag’batlantiruvchi  fun siyasidan   elib  chiqib, 

ishchi  o'zi  olayotgan  ish  haqini  oshirish  uchun  mehnat  unumdorligini  oshiradi 

bundan ishchi va uning oilasining hayot darajasini oshiradi. 

Ish beruvchi uchun mehnat haqi  - bu ishchi kuchini jalb qilish uchun harajatlar 

qilinadigan  vosita.  Bu  esa  mahsulot  tannarhining  asosiy  harajatlar    moddasi 

hisoblanadi. 

  Shuningdek,    kunda  O'zbekiston  Respublikasi  Milliy  Banki  korxonalar 

tomonidan mehnat haqisini so'm plastik kartochkalarda berish bo'yicha 200 dan 

ortiq loyiha ishlab chiqilib, tatbiq qilingan. 42 korxonada ish haqini o'z vaqtida  

olish  uchun  bankomatlar  o'rnatilgan.  Fikrimizcha  yuqoridagi  usuldan 

Respublikamizda  keng  tatbiq  qilib  foydalanilsa  foydadan  holi  bo'lmaydi  va  bir 

qancha  afzalliklarga  ega  bo'linadi  hamda  bunday  usul  barcha  korxona  va 

tashkilotlarga tavsiya qilinadi.  

Milliy  kartochkalar  tizimini  yaratishning  asosiy  maqsadi  muomaladagi  naqd 

pullarni qisqartirish, pul muomalasini tartibga solish, axoli pul mablag’larni  alb 

etish  va  axoliga  hizmat  ko'rsatishda  ularga  qulaylik  yaratish    uchun  xalqaro 

miqiyosdagi e'tirof etilgan bank hizmatlarini vujudga keltirishdan iborat.   

Mehnat haqini takomilashtirish yuzasidan   quyidagi mulohozalalarni aytib o'tish 

lozim deb o’ylaymiz: 

Birinchidan,  korxonalar  moliyaviy  resurslar  harakati  yuzasidan  har  qanday 

to'siqlarni  olib  tashlashlari  lozim,shuningdek  korxonalarni  qarz  munosabatlari 

asosida  moliyaviy  resurslar  bilan  uzluksiz  ta'minlanish  kabi  funksiyalarini  ham 

kuchaytirish lozim 

Ikkinchidan,  korxonada  faqat  ish  haqi  emas,  balki  mehnat  haqining  boshqa 

shakldagi  to'lovlari  (mukofat,  rag’batlantirishlar,  13,14,15  oylik  ish  haqlari  va 

h.k.)  ga  ham  keng  yo'l  berish  lozim.  Mehnat  haqini  plastik  kartochkalarda 

oladigan  barcha  korxonalarga  bankomatlar  o'rnatish  va  uni  doimiy  ravishda 

ishlab  turishini ta'minlashi  lozim. 

---

 

Uchinchidan,  ish  haqi  to'lovlari  yuzasidan  majburiy  to'lovlar  bilan  ish  haqi 

to'lovlari o'rtasidagi mutanosiblikni ta'minlash bankning muammosi emas, balki 

korxonaning  muammosi  bo'lmog’i  va  uning  uchun   orxona  ma'muriyati   avob 

berishi  lozim  va  haqiqatda  ham  shunday.  Lekin  bizning  hozirgi  holatimizda 

bank soliq, moliya, turli fondlarni shtatdan tashqari hodimi sifatida ular nomidan 

ish ko'ruvchi tashkilotga aylanib qolmoqda. 

 Korxonada mehnat haqini berilishi yuzasidan  quyidagi fikrlar bilan o'rtoqlashar 

ekanmiz,  ish  haqining  bankdan  olinishi  qat'iy  tartib-qoidalar  asosida  o'rinsiz 

ravishda  kechiktirilmoqda.  Bitta  ish  haqi  sifatida  bankdan  naqd  pul  olishning 

o'ziga,  9  ta  ma'sul  shahsning  imzosi  olinishi  kerak  va    pul  olishga  3  kun  vaqt 

ketadi.  Pul  emissiyasi  qiyin  holatlarda  bu  muddat  yanada  cho'ziladi.  Birinchi 

kun chek yozish va zaruriy ajratmalarni o'tkazishga, ikkinchi kun pulni olishga, 

uchinchi  kun  pulni  tarqatishga  ketadi.  Vaholanki,  bu  kunlarni  ish  jarayoniga 

ta'sirini    umuman  bag’olab  bo'lmaydi.  Huddi  shu  muddatda  ban   mi ozining 

sarflar ko'lamiga ham e'tibor berish lozim. 

Mehnatga  haq  to'lash  hisobi  va  mehnat  unumdorligi  tahlilini  takomillashtirish 

bo'yicha quyidagilarni taklif qilamiz: 

1.Hozirda  o’p  orxonalardamehnat haqining dastlabki hisobi tahlil qilinganda, 

xodimlarning mehnati va bajargan ishlarni hisobga olish va ularga mehnat haqi 

hisoblash  hamda  to'lashda  turli  xil  buxgalteriya  hujjatlari  rasmiylashtiriladi. 

Ushbu  hujjatlarni  rasmiylashtirish  jarayonida  yozuvlarni  olib  borish  qo'lda 

amalga  oshiriladi,  ya'ni  hujjatlarni  to'ldirish  va  qayta  ishlash  jarayonida 

hisoblash  texni asidan   o’p  hollarda  foydalanilmaydi.  Hozirgi   unda 

buxgalteriya hisobini, ayniqsa  mehnat haqi hisobi bo'yicha bir qancha dasturlar 

mavjud bo'lib, ulardan foydalanishni taklif qilamiz. 

2.Mehnat haqi bilan bog'liq ajratmalar va mehnat haqidan ushlanmalar hisobini 

korxona  va  tashkilotlarda  olib  borilishini  tahlili  shuni  ko'rsatadiki,  korxonada 

yuqorida  qayd  etilganlarning  hisobi  korxonada  to'g'ri  yo'lga  qo'yilishi.  Lekin, 

ushbu  hisob-kitoblarni  olib  borilishi  faqat  moliyaviy  hisob  tamoyillari  asosida 

olib  borilib,  korxonada  ular  bo'yicha  ma'lumotlar  alohida  yuritilib,  korxona 

---

 

boshqaruvchilari  uchun  alohoda  hisobot  tuzilmaydi.Shuning  uchun  korxonada 

mehnat  haqi  fondini  sarflarini  doimiy  nazoratini  tahminlash,  mehnat  haqini 

oshirib  borish  uchun  ichki  imkoniyatlarni  aniqlash  maqsadida  boshqaruv 

hisobining tamoyillarga mos keladigan hisobot tuzishni taklif qilamiz. 

3."AVTOOYNA"  MCHJ  korxonasini2014  -yilda  2013-  yilga  nisbatan  tovar 

mahsuloti  hajmining  o'sish  sur'atini  hisobga  olmagan  holda  ish  haqi  fondi 

bo'yicha  20353.1  ming  so'm  mutlaq  ortiqcha  xarajatga  yo'l  qo'yilgan.  Tovar 

mahsuloti  hajmining  o'sish  sur'atini  (12.1  foiz)  hisobiga  olganda  esa,    ortiqcha 

xarajat  9564.5  ming  so'mni  tashkil  etdi.  Bu  esa  korxonaning  mehnat 

resurslaridan  oqilona  foydalanmaganligidan  dalolat  beradi.Shuning  uchun, 

korxonada mehnat resurslaridan samarali foydalanish tavsiya etiladi. 

4."AVTOOYNA"  MCHJ  korxonasini2012-2014  yillarda  mehnat  haqi  fondini 

43313.6  ming  so'mi  korxonada  ishlovchilar  sonini  oshishi  hisobiga  oshgan 

bo'lsa,  12576.4  ming  so'mi  o'rtacha  bir  xodimga  hisoblangan  mehnat  haqining 

oshishi  hisobiga  oshgan.  "AVTOOYNA"  MCHJ  korxonasida  mehnat  haqi  va 

mehnat haqi fondini tahlil qilib, quyidagilarni taklif qilamiz: 

-  korxonada  mehnat  unumdorligini  oshirish  bo'yicha  chora-tadbirlar  ishlab 

chiqish  va  uni  bajarilishini  ta'minlash  lozim.  Bu  korxonada  mehnat  haqini 

oshishini  mehnat  unumdorligini  oshishiga  mutanosibligini  ta'minlashiga  olib 

keladi; 

-  korxonada  mehnat  haqini  tashkil  etish  va  xodimlarga  mehnat  haqi  hisoblash 

hamda  ularga  oylik  maoshlari  stavkasini  belgilashda,  xodimlarning  korxonada 

ishlab  chiqarishga  qo'shayotgan  hissasini,  malakasini  hisobga  olish  kabi 

tavsiyalarni  beramiz  va  ishonamiz i   ela a da  “AVTOOYNA”  MCHJ  va 

boshqa shu  abi qator  orxonalarni istiqbollari porloq bo’lishiga. 

 

 

 

 

 

 

 

 

---