Toshkent moliya instituti iqtisodiyot fakulteti

BOZOR IQTISODIYOTINING XUSUSIYATLARI. Bozor tizimi ma'lum bir ichki tartibga ega va ma'lum qonunlarga bo'ysunadi, o'zini o'zi tartibga solishga va samarali faoliyat ko'rsatishga qodir.
BOZOR IQTISODIYOTINING VAZIFALARI. Bozor mexanizmi talab va taklif o'rtasidagi buzilgan muvozanatni tiklaydi. Bozor o'z-o'zini tartibga soluvchi tizimdir.Bozorni o'z-o'zini tartibga solish uning mexanizmi bilan ta'minlanadi. Bozor mexanizmi turli modellar bozor turlicha ishlaydi, lekin uning mohiyati har qanday bozorda bir xil.
BOZOR IQTISODIYOTING DOLZARBLIGI. Shunday qilib, biz mavzu dolzarb deb xulosa qilishimiz mumkin, chunki faoliyat va rivojlanish masalalarida zamonaviy iqtisodiyot bozor mexanizmi asosiy rollardan birini o‘ynaydi.
KURS ISHINING OBYEKTI. Bozor mexanizmi, uning tarkibiy elementlarining faoliyati.
Kurs ISHINING PREDMETI. Bozor mexanizmining tarkibiy elementlarining tarkibi va o'zaro ta'siridir.
KURS ISHINING MAQSADI. Ishning asosiy maqsadi bozor mexanizmining ishlashini o'rganishdir.
KURS ISHINING VAZIFALARI. Belgilangan maqsad ishning vazifalarini belgilab berdi: bozorni shakllantirish va faoliyat yuritish shartlarini hisobga olish; o'rganish umumiy xususiyatlar bozor mexanizmi, talab va taklif, talab va taklif qonuniyatlari, talab va taklifning o'zgarishi; narxning asosiy funktsiyalarini hisobga olish; talab va taklifning o'zaro ta'sirini o'rganish, bozor muvozanati tushunchasi. Ishning nazariy-uslubiy asosini P.Nikolayev ,S.Vechkanov,A.Sanjina kabi olimlarning asarlari tashkil etdi.


1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko’pchilik mamlakatlari uchun xos bo’lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o’ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko’’lab asrlar davomida tarkib to’ib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko’’gina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Mazkur iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy evolyustiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi.
Oldingi mavzuda aytganimizdek, xususiy mulkchilikning ‘aydo bo’lishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro’y berishi bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va mavjud bo’lishing umumiy sharoiti hisoblanadi. Xususiy mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy xo’jalikning tovar shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab chiqarishning mavjud bo’lishi o’z-o’zidan pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste’molning bozorga oid xususiyatini ko’zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri, ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning erkin almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo’lsa, bozor ham shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayirboshlash ishlab chiqaruvchiga ular faoliyatining nisbatan samarali yo’nalishlarini ko’rsatib beruvchi erkin narxlarning shakllanishiga imkon yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti — bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bunday iqtisodiyot erkin tovar—pul munosabatlariga asoslanadi, uning negizida tovar va ‘ulning turli shakllardagi harakati yotadi, iqtisodiy mono’olizmni inkor etadi. Hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda bozor xo’jaligi sub’ektlari iqtisodiy hatti-harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning tovar-’ul mexanizmi orqali bir-biriga bog’lanib muvofiqlashuvi deb baho beradilar. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning hamma bosqichlarini ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlarning barcha sub’ektlarini qamrab oladi.
Shuni ham e’tiborda tutish kerakki, hozirgi sharoitda o’rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24 mln.dan ortiq turdagi tovarlar mavjud bo’lib, ularning 1/10 qismi har yili yangilanib turadi. Bunday sharoitda ularning turlari, miqdori bo’yicha talab va taklifni tartibga solishni ozorsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu esa bozorning vazifasini hech qanday markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sub’ektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o’z mehnatini sotuvchi ishchilar ham, ‘irovard iste’molchilar, ssuda ka’itali egalari va qimmatli qog’ozlar egalari ham kiradi. Odatda, bozor xo’jaligining barcha asosiy sub’ektlari uchta guruhga bo’linadi: uy xo’jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat.