Toshkent moliya instituti "iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyot nazaryasi"

yaratish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Firmaning 
xarajatlari safiga biz firmaning ishlab chiqarish xarajatlarini kiritishimiz 
mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish 
va iste'molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. 
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi 
materiallar, yonilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital 
amortizasiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va 
boshqa 
xarajatlar 
kiradi. 
Ishlab 
chiqarishga 
qilingan 
barcha 
sarfxarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab 
chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin:
-bevosita ishlab chiqarish xarajatlari
-muomala xarajatlari
(1-chizma). Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat 
uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan 
foyda miqdoriga kam bo’ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni 
sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiharuvchidan 
olib, iste'molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi.
Ular ikki guruxga bo’linadi: -
qo’shimcha muomala xarajatlari -
sof muomala xarajatlari.
Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash 
xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining 
bu turlari ishlab chiqarish xarajatlariningdavomi hisoblanib, tovar qiymatiga 
kiradi va uning qiymatini oshiradi. 
Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. 
Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste'molchilar talabini 
o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala 
xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan 
tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.

---

13 
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari 
marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu 
boradagi klassik nazariyalarni ham ma'lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu 
konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini 
tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish 
imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.
Ma'lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi 
bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish 
imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur 
resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga harakat qiladi.
Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil 
yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov iqtisodiy 
yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.
Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, 
korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki 
xizmat ko’rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb 
etadi.
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo’yicha korxona ishlab 
chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan 
resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar: