Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
8.4.
Xalqaro amaliyotda auditorlik xulosalarining turlari, ularni tuzish va taqdim etish xususiyatlari Moliyaviy hisobotlarni chet ellik investorlar talablari asosida taqdim etish uchun tashqi audit tomonidan ushbu hisobotlar audit qilinishi va uning natijasi bo’yicha tegishli auditorlik xulosasi berilishi lozim. Bunda albatta, auditorlik tekshiruvlari auditning xalqaro standartlari asosida amalga oshirilishi, moliyaviy hisobotlar ko’rsatkichlari xalqaro amaliyotda qabul qilingan moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida tuzishni taqozo qiladi. Ushbu sharoitda tashqi auditni tashkil qilish, shu jumladan audit tekshiruvi natijalarini to’g’ri va xalqaro talablar darajasida umumlashtirish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy hisobotlari tashqi auditini o’tkazish va uning natijalarini umumlashtirish tartibini ishlab chiqish ham ahamiyatlidir. Xalqaro auditorlik amaliyotida auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish, rasmiylashtirish va taqdim etish jarayoni auditning xalqaro standartlari (AXS) 700-799–«Auditorlik xulosalari va hisobotlari» guruhidagi, ya’ni 700- «Moliyaviy hisobot to’g’risida fikr hosil qilish va hisobot (xulosa) berish», 705- «Mustaqil auditor hisoboti (xulosasi)da fikrni modifikatsiyalash», 706-«Mustaqil auditor hisoboti (xulosasi)da tushuntirish paragraflari va boshqa masala paragraflari», 710- 286 «Qiyosiy axborot-qiyosiy ko’rsatkichlar va qiyosiy moliyaviy hisobotlar», 720- «Audit o’tkazish jarayonida tekshirilgan moliyaviy hisobotlar ifodalangan hujjatlardagi boshqa ma’lumotlarga nisbatan auditorning javobgarligi» nomli standartlar va AXS 800-899 – «Maxsus sohalar» guruhidagi, ya’ni, bunda №800- «Maxsus masalalar-maxsus maqsadli asoslarga muvofiq tayyorlangan moliyaviy hisobotlar auditi», №805-«Maxsus masalalar-ayrim moliyaviy hisobotlar hamda moliyaviy hisobotdagi maxsus elementlar, schyotlar yoki moddalar auditi», №810- «Qisqartirilgan moliyaviy hisobotlar bo’yicha hisobot (xulosa) taqdim etish kelishuvlari» standartlaridan foydalanilgan holda №70-«Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risidagi auditorlik xulosasi auditorlik faoliyati»” va № 80- «Maxsus savolni tekshirish natijalari bo’yicha auditor hisoboti» nomli standartlariga muvofiq tartibga solinadi. Bozor munosabatlari sharoitda auditorlik tekshiruvlarining natijasi hisoblangan auditorlar va auditorlar yordamchilari tomonidan o’ziga berilgan topshiriq bo’yicha tuzilgan auditor yoki yordamchi auditor hisobotlarining shakli, tarkibiy tuzilishi va ularni umumlashtirishning xalqaro mezonlar asosida tashkil etilishi muhim ahamiyatga egadir. Shu nuqtai nazardan, auditor va yordamchi auditorlarning hisobotlari asosida umumiy audit qilingan sub’ekt bo’yicha auditorlik hisobotini tuzishning hozirgi holatini tahlil qilish va shu asosda uning mazmuni, umumlashtirish bosqichlarini takomillashtirish masalasiga e’tibor qaratish lozim. Auditorlik hisobotlari tarkibini ko’rishda asosiy e’tibor ularning mazmuni va tarkibiy tuzilishiga qaratiladi. Eng avvalo, auditorlik hisoboti va uning tarkibiy tuzilishini auditning xalqaro standartida belgilangan tartibini tahlil qilish kerak. Auditning xalqaro standarti (AXS)ning №700-«Moliyaviy hisobotlar to’g’risida fikr hosil qilish va hisobot (xulosa) berish» standartiga ko’ra «Auditning xalqaro standartlariga muvofiq o’tkazilgan audit natijalari bo’yicha auditorlik hisoboti quyidagi bo’limlardan iborat bo’ladi: nomi; adresati; kirish paragrafi; 287 auditorning javobgarligi; auditorlik fikri; auditorning imzosi; auditorlik hisoboti sanasi; auditorning manzili» 83 . Ushbu standartga ko’ra kirish paragrafida audit qaysi xo’jalik yurituvchi sub’ektining moliyaviy hisobotlari bo’yicha o’tkazilganligi qayd etiladi; moliyaviy hisobotlar tarkibi, davri bo’yicha audit o’tkazilganligini, hisob siyosati va izohlar; moliyaviy hisobot sanasi yoki davri aniq ko’rsatiladi. Audit qilinayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatining moliyaviy hisobotlarni tayyorlash uchun javobgarligi belgilanadi. Auditor javobgarligi auditor moliyaviy hisobotlar bo’yicha o’zi o’tkazgan audit asosida o’z fikrini bildirishidan iborat. Auditor fikri moliyaviy hisobotlar bo’yicha barcha muhim jihatlarni haqqoniy taqdim etishdir. Xulosada auditorning moliyaviy hisobotlari haqidagi xulosalari aks ettirilgan va hisobotning standartlari ko’rsatiladi. Unda moliyaviy hisobot haqida quyidagi yakuniy fikrlar bo’lishi lozim: 1) umum qabul qilingan hisob tomoyillarini hisobga olib taqdim etilganmi; 2) oldingi davrga nisbatan joriy davrda mazkur tamoyillarga rioya qilinmaslik holatalari qayd etiladimi; 3) moliyaviy hisobotlarda axborot ochiqligi muqobilligi belgilanganmi; 4) moliyaviy hisobot haqida umuman yoki bunday xulosa chiqarish mumkin emasligi sabablari. Har qandy holatda ham auditorning ismi moliyaviy hisobotlar bilan bog’liq bo’lganda auditorlik hisobotda auditor ishining o’ziga xosligini va moliyaviy hisobotdagi axborotning ishonchliligi uchun auditorning mas’uliyat darajasni aniq aks ettirish lozim. “Moliyaviy hisobot” atamasi nafaqat an’anaviy balans, daromad haqidagi hisobot va moliyaviy holatning o’zgarishi hisobotini, balki moliyaviy 83 Audit va sifat nazoratinnng xalqaro standartlari. 2012 yil nashri. I qism. 3-jild. Toshkent:UBAMA, 2014. 1502b. B.1052- 1053. 288 hisobotning unsurlari bo’lgan izohdagi ta’riflarni va qo’shimcha axbortni (masalan, bir aktsiyaga to’g’ri keladigan daromadni) ham qamrab oladi. Xalqaro auditorlik amaliyotida auditorlik hulosalar quyidagi shakllarda tuzilishi mumkin: − shartsiz ijobiy xulosa; − shartli (shartlari bilan) ijobiy xulosa. Agar auditorning fikricha, shartsiz xulosa chiqarish imkoniyati yo’q bo’lsa, ammo bunga to’siq bo’lgan omillar auditorning salbiy xulosa chiqarishga yoki undan voz kechishga to’siq bo’la olmaydigan bo’lsa, shartli ijobiy xulosa chiqariladi. Agar auditorning fikricha, auditdan o’tkaziladigan shaxsning buxgalteriya hisobida ahamiyatga moliq noto’g’riliklar mavjud bo’lsa va ular buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilarni adashishiga sabab bo’lsa, me’yoriy aktlar va qoidalarda nazarda tutilgan ahamiyatga moliq chetlanishlar aniqlangan bo’lsa salbiy xulosa chiqariladi; Auditor xisobot haqida xulosa berishdan voz kechadi va o’z hisobotini boshqa shaklda tuzadi. Agar auditor xulosa chiqarish uchun etarli bo’lgan auditorlik dalillar olmaganda, shuningdek audit jarayonida mustaqil auditor tamoyillarini buzuvchi sharoit yuzaga kelganda u xisobot haqida xulosa chiqarishdan voz kechadi. Xalqaro auditorlik amaliyotida 705-son «Mustaqil auditor hisoboti (xulosasi)da fikrni modifikatsiyalash» standarti asosida modifikatsiyalashgan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi, auditorlik hisobotini takomillashtirish va modifikatsiyalashgan auditorlik hisoboti va xulosasini shakllantirish nuqtai nazaridan O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatining milliy standartini ishlab chiqish zaruriyatini taqozo qiladi. Modifikatsiyalangan auditorlik xulosasini asosiy talablari quyidagilardan iborat bo’ladi: 1. Agar olinadigan auditorlik dalillari asosida auditor tomonidan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarida muhim buzib ko’rsatkichlarni aniqlagan bo’lsa 289 modifikatsiyalangan auditorlik xulosasi beriladi; 2. Agar auditor etarlicha auditorlik dalillarini olish imkoniyatiga ega bo’lmasa modifikatsiyalangan auditorlik xulosasi beriladi. Modifikatsiyalangan auditorlik fikrlarning shakllari qo’yidagi 3 xil shaklda bo’ladi: - Qo’shimcha izohlar bilan fikr bildirish; - Etarlicha auditorlik dalillarini olgach, auditda xatoliklar alohida yoki umumiy holda moliyaviy hisobotlar uchun muhim hisoblanadi degan xulosaga kelgan bo’lsa; - Auditor fikr hosil qilish uchun etarlicha auditorlik dalillarini olish imkoniyatiga ega bo’lmasa, biroq u buzib ko’rsatishlarni ta’siri muhim, lekin keng qamrovli bo’lmasa degan xulosaga kelgan bo’lsa. - Salbiy fikr bildirish; - Fikr bildirishdan bosh tortish. Mustaqil auditor hisoboti (xulosasi)da tushuntirish paragraflari va boshqa masala paragraflari nomli qismida auditor tomonidan moliyaviy hisobotlarga berilgan izoh va tushuntirishlar, ularning mohiyati va o’rni tushuntirilgan. Keyingi muhim masala auditor tomonidan topilgan kamchiliklar bo’yicha harakat dasturini aniqlash hisoblanadi. Shu jumladan tuzatish provodkalari, qo’shimcha yozuvlar berish tartibini ishlab chiqish hisoblanadi. Demak, yuqoridagi fikrlardan xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, auditor tomonidan tuzatish provodkalari va kamchiliklarni tuzatish bo’yicha qilingan ishlarni aks ettirish va uning shaklini ishlab chiqish maqsadida O’zbekiston Respublikasida ham auditorlik faoliyatining milliy standartini ishlab chiqish kerak. Fikrimizcha, ushbu standart taxminan xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisoboti va buxgalteriya hisobida faktlarning buzib ko’rsatilishini to’g’rilashda auditorning harakati bilan bog’liq bo’lishi va uning asosida auditor tomonidan korrektirovka provodkalari berilishi va tegishli tuzatishlar amalga oshirilishi kerak. Xalqaro amaliyotda 705-son «Mustaqil auditor hisoboti (xulosasi)da fikrni modifikatsiyalash» xalqaro standartiga muvofiq auditor quyidagi hollarda 290 auditorlik hisoboti (xulosasi)dagi fikrni modifikatsiyalashi lozim: - olingan auditorlik dalillari asosida auditor moliyaviy hisobotlarda muhim buzib ko’rsatishlar mavjud degan xulosaga kelgan bo’lsa; - auditor unga moliyaviy hisobotlarda muhim buzib ko’rsatishlar mavjud emas degan xulosaga kelish imkonini beradigan etarlicha tegishli auditorlik dalillarini olish imkoniyatiga ega bo’lmasa. Xalqaro auditorlik amaliyotida 705-son «Mustaqil auditor hisoboti (xulosasi)da fikrni modifikatsiyalash» nomli xalqaro standartiga muvofiq auditorlik fikrini modifikatsiyalash shaklini aniqlash auditor quyidagi hollarda fikrni qo’shimcha izohlar bilan ifodalashi lozim: - etarlicha tegishli auditorlik dalillarini olgach, auditor buzib ko’rsatishlar muhim degan xulosaga kelgan bo’lsa; - auditor o’ziga fikr hosil qilish imkonini beradigan etarlicha tegishli auditorlik dalillarini olish imkoniyatiga ega bo’lmasa, biroq u topilmagan buzib ko’rsatishlar (agar ular mavjud bo’lsa) moliyaviy hisobotlarga ko’rsatishi mumkin bo’lgan ta’siri muhim bo’lishi mumkin, lekin keng qamrovli bo’lishi mumkin emas, degan xulosaga kelgan bo’lsa. Auditor, agar u etarlicha tegishli auditorlik dalillarini olgach, buzib ko’rsatishlar alohida-alohida yoki jamuljam holda moliyaviy hisobotlar uchun ham muhim, ham keng qamrovli hisoblanadi, degan xulosaga kelgan bo’lsa, salbiy fikr bildirishi lozim. Auditor, agar u o’ziga fikr hosil qilish imkonini beradigan etarlicha tegishli auditorlik dalillarini olish imkoniyatiga ega bo’lmasa va topilmagan buzib ko’rsatishlar (agar ular mavjud bo’lsa) moliyaviy hisobotlarga ko’rsatishi mumkin bo’lgan ta’siri ham muhim, ham keng qamrovli bo’lishi mumkin, degan xulosaga kelgan bo’lsa, fikr bildirishdan bosh tortishi lozim. Auditor, agar u (ko’p sonli noaniqliklardan iborat bo’lgan kamdan-kam hollarda) noaniqlikning har bir jihati xususida etarlicha tegishli dalillar olinganiga qaramay, noaniqlik jihatlarining potentsial o’zaro aloqasi va ular jamuljam holda moliyaviy hisobotlarga ta’sir ko’rsatishi mumkinligi tufayli moliyaviy hisobotlar bo’yicha fikrni hosil qilish mumkin emas, degan xulosaga kelgan bo’lsa, fikr 291 bildirishdan bosh tortishi lozim. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, maxsus savollar bo’yicha tekshiruvlarni amalga oshirish jarayonida auditor oldiga qo’yilgan masalalarni umumiy va maxsus shakllarga bo’lib olish mumkin. Bunda auditor oldiga qo’yilgan vazifaga qarab uning audit qilish jarayonida qanday savollarni o’rganishligi, ushbu savollarni qo’yilishi bo’yicha tuzilgan auditorlik rejasi va dasturi asosida tahliliy amallar tashkil qilinadi. Ushbu savollarni tekshirish buxgalteriya hisobining ko’rsatkichlari, schyotlardagi axborotlar, moliyaviy hisobotlar va ularning axborot ta’minotini o’rganishdan boshlanadi va shu asosda audit qilish uchun auditorlik guruhi shakllanadi. Bunda tahliliy amallar quyidagi rasmdagi shaklda tashkil qilinadi. Bunda asosiy masala talab qilib olinadigan axborotlar va ularning ishonchligi darajasi hisoblanadi. Ushbu tahliliy amallarning natijalari bevosita auditorlik hisobotining ma’lumot ta’mionti hisoblanadi. Tahliliy amallar natijasida auditorlik xulosasi chiqariladi. Bunday xulosani shakllanishi uchun asos auditorlik hisoboti hisoblanadi. Ushbu auditorlik hisoboti tarkibiga ko’ra ikki qismga, ya’ni umumiy savollar va maxsus savollar qismga ajratish mumkin. (8.5-rasm). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|