Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Mahsulot hajmining o„sish sur‟atlari 
Choraklar 
I 
II 
III 
IV 
O‗sish sur‘ati 
1,08 
1,12 
1,15 
1,17 
Oddiy o‗rtacha o‗sish sur‘atini aniqlasak, ularning barchasini qo‗shib to‗rt 
soniga bo‗lish orqali natijaga ega bo‗linadi. 

---

36 
Ya‘ni: 1,08+1,12+1,15+1,17=1,13 
Agar narxlar o‗zgarishi yillik 1,18 foizga ortishini yagona mezon qilib olsak, 
u holda yillik o‗sish sur‘ati quyidagicha bo‗lishi lozim. 
1,18∙1,18∙1,18∙1,18 = 1,94 ni tashkil etadi 
Bunday qarama-qarshilik yuzaga kelmasligi uchun geometrik formuladan 
foydalanish lozim. 
4
1,6275
1,17
•
1,15
•
1,12
•
1,08

=1.2757 
Tahlilda o‗rtacha xronologik formuladan ham keng foydalaniladi. 
O‗
x
= (X
1
/2+X
2
+...+X
n-1
+X
n
/2)/ n-1 
 
2.6-jadval 
Asosiy vositalarning o„rtacha yillik qiymatini aniqlash
Ko„rsatkichlar 
1-yanvar 
2017yil 
1-aprel 
2017 yil 
1-iyul 
2017 yil 
1-oktyabr 
2017 yil 
1-yanvar 
2018 yil 
Asosiy vositalarning o‗rtacha 
yillik qiymati, mln so‗m 
8000 
8500 
9200 
10500 
11600 
Yuqoridagi formula bo‗yicha asosiy vositalarning o‗rtacha yillik qiymati 
quyidagicha bo‗ladi. 
O‗
x
= (8000/2+8500+9200+10500+11600/2) / (5-1) = 9500 mln so‗m 
2.2.2. Guruhlash usuli 
 
Guruhlash deganda o‗rganilayotgan to‗plamni taalluqli belgilari bo‗yicha 
sifat jihatdan bir xil bo‗lgan guruhchalarga ajratish tushiniladi. Agar statistikada 
guruhlash hodisalarni umumlashtirish va tiplarga ajratish maqsadida foydalanilsa, 
tahlilda o‗rtachalarni mohiyatini tushintirishga, bu o‗rtachadagi alohida birliklarni 
rolini ko‗rsatishga, o‗rganilayotgan ko‗rsatkichlar orasida o‗zaro bog‗liqliklarni 
aniqlashga yordam beradi. 
Hal qiladigan masalalari (vazifalari) nuqtayi nazardan guruhlashlar 
tipologik, strukturali va analitik turlarga bo‗linadi. 
Tipologik guruhlash – to‗plamni sifat jihatdan bir xil bo‗lgan guruhlarga 
ajratishni; 
Strukturali guruhlash – ko‗rsatkichni ichki tuzilishini, uning alohida 
qismlarini o‗zaro nisbatlarini o‗rganish maqsadida guruhlarga ajratishni; 
Analitik guruhlash – ko‗rsatkichlar orasidagi bog‗lanishlarni o‗rganish 
maqsadida amalga oshiriladigan guruhlashlarni anglatadi. 

---

37 
Tuzilishining murakkabligi jihatdan oddiy guruhlashlar va kombinatsiyali 
guruhlashlar tarkiblanadi. 
Bitta belgi bo‗yicha amalga oshirilgan guruhlashlar oddiy guruhlash deb 
aytiladi. Agar bitta belgi bo‗yicha bitta guruhlashni, shu guruhga kiruvchi boshqa 
bir belgi bo‗yicha yana boshqa guruhlashni amalga oshirilsa, bunday guruhlash 
kombinatsiyali guruhlash deb aytiladi. 
Guruhlarni tuzishda to‗plamni guruhlarga bo‗lish, guruhlar sonini belgilash 
va guruh intervalini aniqlash masalasiga jiddiy yondashish zarur. 
Guruhlashlar algoritmini quyidagi ketma-ketlikda belgilash mumkin: 
• tahlilning maqsadini aniqlash; 
• axborotlarni yig‗ish; 
• guruhlash uchun asos qilib olingan belgi bo‗yicha to‗plamni ranjirlash; 
• to‗plamni taqsimlash intervali (oralig‗i)ni tanlash va uni guruhlarga 
ajratish; 
• guruhlash va omilli belgilar bo‗yicha o‗rtacha guruh ko‗rsatkichlarini 
aniqlash; 
• olingan o‗rtacha miqdorlarni tahlil qilish, o‗zaro bog‗liqlarni va natijaviy 
ko‗rsatkichga omilli ko‗rsatkichlarni ta‘sir yo‗nalishini aniqlash. 
Moliyaviy tahlilda guruhlashdan ko‗pincha qiyosiy tahlilda foydalanish 
mumkin. 
2.7-jadval