Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

Takrorlash uchun savollar: 
1.
Ekspert tushunchasi nima? 
2.
Ekspert ishidan auditorlik dalil sifatida qanday foydalanish mumkin? 
3.
Ekspert xulosasi nimani anglatadi?
4.
Boshqa auditorlarning ishi natijalaridan qay tartibda foydalanish mumkin? 
5.
Asosiy auditor qanday ma’noni anglatadi?
6.
Boshqa auditor qanday ma’noni anglatadi? 

---

142 
1
1
0
0
-
-
B
B
O
O
B
B
.
.
 
 AUDITORLIK TANLASH 
 
1.
 
Auditorlik tanlash tushunchasi 
 
 
Korxonadagi buxgalteriya hisobi va ichki nazorat ahvoli-ning auditor 
tomonidan to’g’ri baholanishi uning barcha keyingi ishlari muvaffaqiyatining 
garovidir. Chunki, auditorda mijoz hisobotini o’rganish va xodimlar bilan suhbat 
o’tkazish natijasida, hisobot to’g’ri va ishonchli birlamchi ma’lumotlar asosida 
tuzilganligiga mutlaqo ishonch hosil bo’lsa, u dastlabki hujjatlar va hisob 
registrlarini tanlab tekshiruvdan o’tkazishi mumkin.
Aks holda, auditor birlamchi ma’lumotlarning to’g’ri rasmiylashtirilganligi, 
buxgalteriya xodimlarining bilim da-rajasi va ichki nazoratning tashkil etilishiga 
qoniqish hosil qilmasa, u juda puxta, odatda, yoppasiga tekshiruv o’tkazishi 
lozim.
Korxonaning butun moliya-xo’jalik faoliyatini yoppasiga tekshirish juda 
sermehnat ishdir. Ammo, auditor kasb etikasining me’yorlariga muvofiq mijoz-
korxona moliyaviy hisobotining ishonchli (ishonchsiz) ligiga to’la ishonch hosil 
qi-lishi yoki u to’g’risida fikr bildirishdan bosh tortishi lozim.
Agar tekshiriladigan ob’ektlarining soni statistik tanlash usullarini talab 
qilmaydigan darajada kam bo’lsa, yoki auditorlik tanlash usulini qo’llash 
yoppasiga tekshiruv o’tkazishga qaraganda samarasiz bo’lsa, auditorlik tashkiloti 
buxgalteriya hisobidagi qoldiqlarni va muomalalarning schyotlarda aks 
ettirilishini yoki nazorat tizimi vositalarini yoppasiga tekshiruvdan o’tkazishi 
mumkin.
Auditor ko’p hollarda mijoz hisobotining ishonchliligiga o’rtacha darajada 
ishonch hosil qiladi. Bu ayrim hisob bo’limlari bo’yicha hisob yaxshi tashkil 
etilganligi, malakali mutaxassislar tomonidan amalga oshirilayotganligi, 
avtomatlashtirilayotganligi bosh buxgalter va yondosh hisob bo’linma-lari 
tomonidan ichki nazoratning yaxshi yo’lga qo’yilganligi bilan, boshqalari 
bo’yicha esa bunga teskari ahvol vujudga kelganligi bilan izohlanishi mumkin.

---

143 
Aynan hisobot ko’rsatkichlariga nisbatan ishonch hosil qilish darajasi o’rtacha 
bo’lganda auditorlik tanlash usullarini qo’llash zarur.
Auditorlik tanlash – bu alohida hujjatlar, yozuvlar va hokazolar ko’rinishidagi 
tekshiriladigan to’plamni shakllantirish uchun ma’lum qoidalar asosida tanlab 
olingan elementlardir.
Auditning xalqaro amaliyotida auditorlik tanlash №530-«Auditorlik tanlash» 
(Audit Sampling) nomli xalqaro standartga muvofiq amalga oshiriladi. Bizning 
mamlakatda esa, auditorlik tanlash ishlari №14-«Auditorlik tanlash» nomli 
Auditorlik faoliyatining milliy standarti (AFMS) asosida bajariladi. Shuning 
uchun ushbu standartga batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Standartning maqsadi 
auditorlik tashkiloti uchun tekshiriladigan to’plamdan ma’lumotlarni tanlab olish 
va shu tarzda olingan axborotlarning natijalarini baholash qoidalarini o’rnatishdan 
iborat.
O’tkazilgan audit natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik xulosasi berishni 
ko’zda tutadigan auditorlik tekshiruvlarini o’tkazishda, «tavsiya tavsifiga ega» 
deb ko’rsatilgan qoidalardan tashqari barcha auditorlik tashkilotlari uchun 
majburiy hisoblanadi.
Tanlab tekshirish ikki turli bo’lishi mumkin: 
1.
Muvofiq (mos) kelishni tanlab tekshirish 
2.
Mohiyatan tanlab tekshirish.
Muvofiqlikni tanlab tekshirishning vazifalari. 
Tekshiriladigan hisobot davri 
ichida ichki nazorat me’yorlarining tez-tez buzilib turishini aniqlashdan iborat. 
Bunga korxona rahbariyatining chetdan sotib olingan tovar-moddiy zahiralar va 
chet tashkilotlar xizmatlari uchun taqdim etilgan schet-fakturalarni to’lashga 
ruxsat etishi, korxonaga sotib olinayotgan tovar-moddiy zahiralar-ni nomlari, 
miqdori va sifati bo’yicha ularning tegishli hujjatlari bilan solishtirishi misol 
bo’ladi.
Mohiyatan tanlab tekshirishning vazifasi
ichki nazoratning buzilishini qiymat 
ifodasida o’lchashdan iborat. Mohiyatan tanlab tekshirish miqdoriy tanlab 
tekshirish deb ham ataladi. Bunga buxgalteriya hisobi schyotlarining qoldiqlari-

---

144 
ni, dastlabki hujjatlardagi yozuvlarni tasdiqlash, uchinchi shaxslardan tasdiqlar 
olish, xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlarini tahlil qilish misol bo’ladi.
Buxgalteriya hisobotining muayyan bo’limini tekshiruvdan o’tkazish tartibini 
ishlab chiqishda auditorlik tashkiloti tekshiruv maqsadlarini va ushbu maqsadga 
erishishni ta’minlaydigan auditorlik amallarini aniqlaydi. So’ngra auditor 
ehtimoldan holi bo’lmagan xatolarni aniqlashi, to’plash talab qilinadigan zarur 
dalil-isbotlarni baholashi va shunga asosan ko’rib chiqiladigan ma’lumotlar 
to’plamini aniqlashi zarur. Bu to’plam ma’lum tarzda identifikatsiyalanadigan 
birliklar yig’indisidan tashkil topishi mumkin. Auditorlik tashkiloti to’plam 
elementlarini tanlashni, audit o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishishga imkon 
beruvchi, eng samarali va tejamli tarzda o’tkazadi.
Har qanday tanlab tekshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

tanlash ko’lami; 

kuzatish birligi; 

tanlash birligi; 

tanlash uslublari; 

saylab olish hajmi; 

salmoqli (reprezentativ) tanlash; 

tanlangan ma’lumotlarni tekshiriladigan to’plamga tadbiq qilish.
Tekshiruv maqsadlariga erishish uchun tegishli tekshiriladigan to’plamni 
aniqlash zarur. Chunki, tanlash asosida qilinadigan xulosa aynan shu to’plamga 
taalluqli bo’ladi.
Tekshiriladigan to’plam
– bu ma’lum elementlar yig’indisidir. Auditda 
buxgalteriya yozuvlari (provodkalari), moddalar, yozuvlar to’plam elementlari 
sifatida tanlab olinib, ushbu tanlash ular haqida ma’lumot berishi lozim.
Tekshiriladigan to’plamni shakllantirish uchun mijoz-korxonaning barcha 
hujjatlari 
turli belgilar – hujjatlar turi, moddiy javobgar shaxslar, vaqtinchalik 
izchilligi va boshqalar
bo’yicha ma’lumotlar o’xshash bo’laklarga bo’lib 
chiqiladi. Masalan, auditor ma’lum summadan yuqori debitor qarzlar haqidagi 
axborotlarni to’playdigan bo’lsa, u holda debitorlar bilan hisob-kitoblarga 

---

145 
taalluqli bo’lgan, ammo belgilangan (shart qilib qo’yil-gan) summadan kam 
bo’lmagan barcha buxgalteriya hujjatlari, yozuvlar va hokazolar to’plami 
tekshiriladigan to’plam
bo’lib hisoblanadi.
Bunday turdagi tanlovda tanlash birligi kuzatish birligi bilan mos keladi. Bu 
mijoz korxonasida tayyorlangan yoki mijozning uchinchi shaxslardan olgan 
hujjatlaridir. Tanlash birligi va kuzatish birligi bir-biridan farq qiladi. Kuzatish 
birligi auditorlik tekshiruvida shartli qabul qilingan. Buxgalteriya hisobining har 
qanday bo’limi yoki sohasi, xo’jalik muomalalarining turi kuzatish birligi bo’lishi 
mumkin. Bitta kuzatish birligi ichida har xil tanlash birliklari bo’lishi mumkin. 
Tanlash birligi sifatida eng batafsil element aniqlanganda tanlov samaradorligi
oshadi. Ammo, bunda ushbu element albatta tekshiriladigan bo’lishi shart.