Toshkent oliy umumqo‘shin qo‘mondonlik bilim yurti Axborot texnologiyalari kafedrasi katta o‘qituvchisi
Yüklə 484,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH VA NAZORAT QILISH MUAMMOLARI
|
1
Axborot texnologiyalari kafedrasi katta o‘qituvchisi Qurolli kuchlar xizmatchisi Madumarova M.X. AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH VA NAZORAT QILISH MUAMMOLARI
Annotasiya. Maqolada axborot xavfsizligiga bo‘lgan tahdidlarning turlari, axborot xavfsizligini ta’minlash tamoyillari va metodlari keltirilgan. Аннотация. В статье рассматриваются виды угроз информационной безопасности, принципы и методы обеспечения информационной безопасности. Annotation. This article is view the types of the threats to information safety, principles and methods of the provision to information safety.
“...Takror bo‘lsa-da, aytmoqchiman - axborot olamida qandaydir devor o‘rnatish, o‘z qobig‘iga o‘ralib, mahdudlikka yuz tutish yo‘li bizga aslo ma’qul emas. Shu bilan birga, bugun yon-atrofimizda, uzoq-yaqin mintaqalarda yuz berayotgan voqyealarni inobatga oladigan bo‘lsak, hali ongi, hayotiy qarashlari shakllanib ulgarmagan yoshlarni chalg‘itishga qaratilgan g‘arazli kuchlar ham Internet imkoniyatlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishga urinayotgani va bunday intilishlarning qanday salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini e’tibordan soqit qilib bo‘lmaydi.”
Dunyo iqtisodiyotining hozirgi davrdagi rivoji bozor munosabatlarining axborot oqimlaridagi kattagina hajmiga bog‘liq ekanligi bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlar oqimini himoyalash va ularni qayta ishlash va uzatishdagi axborot xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq muammolarning dolzarbligi yanada ortib bormoqda. Axborotlarni himoyalash ko‘p sohali va kompleks muammo hisoblanadi. Elektronika sohasi, axborotni qayta ishlash, saqlash va himoyalash texnik vositalarining hozirgi paytdagi taraqqiyoti shiddatli tus olgan. Axborot xavfsizligi tushunchasi axborot va infrastrukturaning axborot munosabatlari subyektlari, shuningdek, axborot egalari va foydalanuvchilarining infrastruktura tarkibiga noma’qul zarar keltiruvchi tabiiy yoki sun’iy xarakterdagi tasodifiy va qasddan qilingan urinishlardan himoyalanganligini anglatadi. Axborot himoyasi haqida gapirar ekanmiz, biz uni saqlash borasida unga noqonuniy kirish, uni o‘zgartirish, buzib talqin qilish yoki o‘chirishni bartaraf qilish uchun texnik va tashkiliy choralarni nazarda tutamiz. Biroq shu qatorda, axborotga boshqa qonuniy foydalanuvchilarning bemalol kirishlarini ta’minlash ham nazarda tutiladi. Axborot xavfsiziligi shaxsiy bo‘lishi bilan birga, tashkilot yoki davlatga tegishli bo‘lishi ham mumkin.
2
Hozirda kompyuter texnologiyalari inson faoliyatining eng muhim sohalarida qo‘llanilmoqda. Shuning uchun axborotni himoyalash zarur. Yangi kommunikatsiya vositalaridan foydalanish bilan aloqani Internet o‘z ichiga olgan. Butunjahon axborot tarmog‘i jadal sur’atlarda rivojlanmoqda, uning ishtirokchilari soni muntazam ortib bormoqda. Axborot tarmoqda inson va jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Foydalanuvchilar o‘zlari va faoliyatlarini shu vositaga ishonadilar. Biroq kompyuter texnologiyalari sohasidagi ish tajribalarida Internet resurslaridan noto‘g‘ri foydalanishga oid misollarni ko‘plab uchratish mumkin. Mutaxassislarning fikricha, kompyuter tarmoqlariga tahdidlarning asosiy sababi – foydalanuvchilarning beparvoligi va tayyorgarligining sustligidir. Bu holat yosh foydalanuvchilargagina emas, balki kompyuter xavfsizligi sohasidagi mutaxassislar uchun ham xos holat. Shu bilan birga sabab nafaqat ma’suliyatsizlikda, balki axborot texnologiyalari sohasidagi xavfsizlik bo‘yicha mutaxassislarning tajribasizligida hamdir. Bu esa tarmoq texnologiyalari va Internet tarmog‘ining o‘zidagi bozor munosabatlarining tezkor rivojlanishi bilan bog‘liq. Axborot xavsizligi – ko‘p qirrali, hatto, faoliyatning ko‘p o‘lchamli sohasi, unda faqat tizimli, kompleksli yondashuv samara berishi mumkin. Axborot tizimlaridan foydalanuvchi subyektlar murojaatlarining spektrlarini quyidagi toifalarga ajratish mumkin: axborot resurslari va infrastruktura tarkibining ochiqligi, yaxlitligi va maxfiyligini ta’minlash. Ba’zan axborot xavfsizligining tashkil etuvchi asosiy vositalar qatoriga axborotning tasdiqlanmagan nusxalaridan himoyalash ham kiritiladi. Ochiqlik (ruxsat etilganlik) – bu qulay vaqtda talab qilingan axborot xizmatini olish imkoniyati. Yaxlitlik tushunchasi deganda, axborotning dolzarbligi va ishonchliligi, uning buzilishlar va ruxsatsiz o‘zgartirishlardan himoyalanganligi tushuniladi. Maxfiylik – bu axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyadir. Axborot tizimlari ma’lum axborot xizmatlarini olish uchun yaratiladi. Agar bu xizmatlarni foydalanuvchilarga u yoki bu sabablarga ko‘ra taqdim etish mumkin bo‘lmay qolsa, bu holat axborot munosabatlarining barcha subyektlari, ya’ni ishtirokchilariga zarar keltirishi ayon. Shu sababli, boshqa jihatlarga kirishni man etmagan holda, maxfiylikni axborot xavfsizligining muhim elementlaridan biri sifatida tushunish mumkin.
Ayniqsa, ochiqlik (ruxsat etilganlik)ning asosiy o‘rni boshqaruv tizimlarining ishlab chiqarish, transport kabi boshqa har xil turlarida yaqqol ko‘rinadi. Bu bir qarashda unchalik jiddiy emasdek tuyuladi, ammo ham moddiy, ham ma’naviy tarafdan g‘oyatda yoqimsiz oqibatlarni – axborot xizmatlaridan uzoq vaqt foydalana olmaslik holatlarini keltirib chiqarishi mumkin, bu xizmatlardan esa kishilarning ko‘pchilik qismi foydalanadi (masalan, temir yo‘l va aviabiletlarning sotilishi, bank xizmatlari). Yaxlitlikni statistik (axborot obyektlarining o‘zgarmasligi sifatida tushuniladigan) va dinamik (murakkab amallarni odob doirasida bajarishga talluqli 3
bo‘lgan) jihatlarga ajratish mumkin. Dinamik yaxlitlikni nazorat qilish vositalari moliyaviy xabarlar oqimini tahlil etishda o‘g‘irlik sodir bo‘lganligini aniqlash, alohida xabarlarni qayta tartibga solish va dublikatini olish maqsadida qisman qo‘llaniladi. Axborot rahbariyat tomonidan ijroga kiritilib, xizmat qilsa, yaxlitlik axborot xavfsizligining muhim omili sifatida namoyon bo‘ladi. Dori-darmonlar retseptlari, ko‘rsatilgan meditsina amaliyotlari, buyumlar to‘plamlari va xossalari, texnologik jarayonlarning borishi – bularning barchasi yaxlitlikning buzilishi jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan axborotlarga misol bo‘ladi. Rasmiy axborotning, masalan, biror buyruq matni yoki qaysidir hukumat tashkilotiga tegishli Web-server sahifasining buzilishi ham ko‘ngilsiz holat, albatta. Maxfiylik axborot xavfsizligi sohasining mamlakatimizda eng mukammal o‘rganilgan jihati hisoblanadi. Afsuski, zamonaviy axborot tizimlarining maxfiyligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishida jiddiy to‘siqlar ham yo‘q emas. Birinchidan, axborot chiqib ketishining texnik kanallari haqidagi ma’lumotlar yopiq, demak, ko‘pchilik foydalanuvchilar yashirin tahdidlar haqida tasavvurga ega bo‘lish imkoniyatidan yiroq. Ikkinchidan, foydalanuvchi kriptografiyasi oldida maxfiylikni ta’minlashning asosiy vositalari sifatida ko‘plab qonuniy to‘siqlar va texnik muammolar turadi. Agar turli toifalardagi axborot munosabatlari subyektlarining qiziqishlari tahliliga qaytadigan bo‘lsak, u holda, axborot tizimlaridan muntazam foydalanuvchi barcha subyektlar uchun axborotning ochiqligi (ruxsat etilganlik) birinchi o‘rinda turadi. Amalda esa, muhimligi jihatidan yaxlitlik ochiqlikka o‘rnini bo‘shatmaydi – agar axborot xizmatlarida noto‘g‘ri ma’lumotlar mavjud bo‘lsa, ulardan qanday naf bo‘lishi mumkin? Nihoyat, ko‘pchilik tashkilotlarda (ba’zi oliy o‘quv yurtlari o‘z xizmatchilariga oid ma’lumotlarni oshkor etmaslikka harakat qiladilar) va ayrim foydalanuvchilar orasida (parol qo‘yish) maxfiylikni uchratish mumkin. Axborot xavfsizligini ta’minlashning asosiy tamoyillari quyidagilar: 1. Ma’lumotlarning yaxlitligi va saqlanishini ta’minlash. 2. Axborotning maxfiyligiga rioya qilish. 3. Ruxsat etilgan foydalanuvchilarning barchasiga ular tomonidan olingan ma’lumotlardan foydalanishdagi barcha jarayonlarni nazorat qilish sharti bilan axborotning ochiqligi. 4. Tashkilotga zarur bo‘lgan ixtiyoriy vaqtda axborotga bemalol murojaat qilish. 5. Axborot tizimidan foydalanishning oddiyligi. Axborot xavfsizligining bu tamoyili xatoliklarni kamaytirish uchun axborot tizimlaridan foydalanishda oddiylikni ta’minlashni anglatadi. Axborot tizimlaridan foydalanish paytida foydalanuvchi va administratorlar tasodifiy xatolarga yo‘l qo‘yadilar, ulardan ayrimlari siyosiy talablarning bajarilmasligi va axborot xavfsizligi darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar administratorlar va foydalanuvchilar tomonidan bajarilayotgan harakatlar qanchalik murakkab, chalkash va tushunarsiz
4
bo‘lsa, ular shunchalik ko‘p xato qiladilar. Axborot tizimlaridan foydalanishda oddiylik noto‘g‘ri harakatlarning kamayishi uchun zarur shart hisoblanadi. Biroq, axborot xavfsizligining ushbu tamoyili axborot tizimlarining tuzilishi va vazifalarining susayishini anglatmaydi. 6. Barcha operatsiyalar ustidan nazorat o‘rnatish. Bu tamoyil axborot xavfsiziligi holati va axborot xavfsiziligiga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha jarayonlarni to‘xtovsiz nazorat qilib borishni bildiradi. Noma’qul harakatlarni cheklash va me’yoriy parametrlarni tezkor qayta tiklash imkoniyati bilan axborot tizimlarining ixtiyoriy obyektiga kirishni nazorat qilish zarur. 7. Ruxsat etilmagan barcha harakatlar ta’qiqlanadi. Ushbu tamoyil axborot tizimilarining qaysidir obyektiga kirish faqat mos qonuniyatlar mavjudligidagina, masalan, biznes jarayon reglamentida yoki himoya dasturiy ta’minotining sozlash mexanizmlarida amalga oshirilishi kerakligini anglatadi. Bunda axborot xavfsizligi tizimining asosiy vazifasi qaysidir amalni ta’qiqlash emas, balki ruxsat etishdan iborat bo‘ladi. Ushbu tamoyil faqat ma’lum bo‘lgan xavfsiz amallarni bajarishga izn beradi, katta hajmni tashkil etganligi, axborot xavfsiziligini to‘liq va yetarli ravishda ta’minlab bermasligi sababli ixtiyoriy tahdidni aniqlash bilan shug‘ullanishga ruxsat bermaydi. 8. Axborot tizimlarining ochiq arxitekturaga egaligi. Axborot xavfsizligining bu tamoyili xavfsizlik ta’minoti noaniqlikka asoslanmasligi zarurligidan iborat. Axborot tizimini murakkab yo‘llar, axborot tizimining nozik taraflarini chalkashtirish va yashirish orqali kompyuter tahdidlaridan himoyalashga urinishlar natijasi asossiz bo‘lib, faqat xakerlar, viruslar va insayderlar hujumlarini kechiktirishi mumkin, xolos. 9. Ruxsatni chegaralash. Axborot xavfsizligining ushbu tamoyili har bir foydalanuvchiga axborotga va uni tashuvchi vositalarga kirish uning vakolati bilangina amalga oshirilishini bildiradi. Bunda vakolat doirasidan chiqib ketishga yo‘l qo‘yilmaydi. Har bir rol, lavozim, foydalanuvchilar guruhi uchun axborot tizimlarining ma’lum obyektlari ustida ishlashda (o‘qish, o‘zgartirish, o‘chirish) alohida huquqlarni belgilab qo‘yish mumkin. 10. Kichik imtiyozlar. Kichik imtiyozlar tamoyili foydalanuvchiga dasturning zarur funksional imkoniyatlariga kirishda eng kam huquqlar ajratib berishni nazarda tutadi. Bunday cheklovlar ishlashda halal bermasligi lozim. 11. Yetarli darajadagi barqarorlik. Axborot xavfsizligining ushbu tamoyili yashirin tahdid qiluvchilar to‘siqlarni ancha murakkab hisoblash masalalari tarzida uchratishlari zarurligini ifodalaydi. Masalan, kirish uchun parolni sindirish xakerdan vaqtning har xil bo‘lgan katta oraliqlari yoki hisoblashning juda tez bo‘lishini talab etishi zarur. 12. O‘xshash qoidalarni kamaytirish. Axborot xavfsizligining ushbu tamoyili axborot xavfsizligi tizimida bir necha foydalanuvchi uchun umumiy qoidalar (masalan, bir xil parol kiritish kabi) bo‘lmasligi kerakligini bildiradi. Bunday holatda xakerlar hujumining ehtimoli kam bo‘ladi.
5
Kompyuter tizimlarida axborot xavfsizligiga tahdidlar deganda, axborot yaxlitiligining, maxfiyligining yoki ochiqligining yo‘qolishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yashirin ehtimoliy jarayonlar tushuniladi. Axborot xavfsizligiga tahdidlarning asosiy manbalaridan biri “zararli dasturlar” nomini olgan maxsus dasturlardan foydalanishdir. Ishlash mexanizmiga ko‘ra zararli dasturlar to‘rt sinfga bo‘linadi: 1. Mantiqiy bombalar - bu hisoblash tizimlari (kompyuter tizimlari)da doimiy joylashgan va ma’lum shartlar asosida bajariluvchi dasturlar yoki ularning qismlari. 2. Qurtlar – bu har safar tizimning yuklanish jarayonida bajariladigan dasturlar bo‘lib, ular hisoblash tizimlari yoki tarmoq ichida o‘z joyini o‘zgartirish va o‘z nusxasini yaratish qobiliyatiga ega. 3. Troyan otlari – bu foydalanuvchi dasturlariga buyruqlarni oshkora o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish yo‘li bilan olingan dasturlar. Foydalanuvchi dasturlarining kelgusi safar ishlashida berilgan amallar qatorida noqonuniy, o‘zgartirilgan yoki qandaydir boshqa yangi amallar bajariladi. 4. Kompyuter viruslari – bu kichik dasturlar bo‘lib, kompyuter ishga tushirilgandan so‘ng o‘z nusxalarini yaratish orqali mustaqil ravishda tarqaladi, ma’lum shartlarni bajarishda esa kompyuter tizimlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kompyuter tizimlarida axborotni himoyalash kompleksli himoya tizimini yaratish orqali ta’minlanadi. Kompleksli himoya tizimi quyidagi Yüklə 484,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|