Toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Tayanch tushunchalar: Temuriylar, rasadxona, madrasa, kahhol, xattotlik, nafis kitob, minatyura san’ati, musiqa, adabiyot.
XIV va XV asrlar Markaziy Osiyo xalqlarining uyg’onish davri hisoblanadi. Negaki bu davrlar A.Temur va Temuriylar hukmronligi yillari bo’lib, mo’g’ullardan keyingi ilm-fan, san’at, me’morchilik, adabiyotning yuksak taraqqiyotga erishgan davri hisoblanadi. Temuriylar davridagi yuksalishga aslida A.Temur asosiy poydevor qo’ygan bo’lib, Temuriylar davrida taxt uchun kurashlar davom etsada madaniy taraqqiyot o’z bosqichida davom etgan. Bu davrlarda taxt uchun kurashlar tinimsiz davom etganligi uchun madaniyat markazi Xuroson va Hirot bo’lgan.

O’zining ko’p yillik harbiy yurishlari bilan Sharqning juda ko’p obod viloyatlarini va shaharlarini zabt etgan A.Temur o’z davlatining shon-shuhrati uchun uning markaziy qismi bo’lgan Movaraunnahrning, ayniqsa, poytaxti Samarqandning obodonligiga alohida e’tibor beradi. U zabt etilgan mamlakatlardan faqat moddiy boyliklarnigina emas. Balki juda ko’p hunarmandlar. San’at ahllari va olimlarini Movaraunnahrga olib keladi va mamlakatni obod etishda ularning mehnatidan foydalanadi. A.Temurda har bir zafarli voqeani, sevinchli hodisani muhtasham me’morlik obidasini barpo etish bilan nishonlash odati bo’lgan. Shu maqsadda Hindistondan olib kelingan yuzlarcha mohir g’isht teruvchilar, Sheroz, Isfixon va Damashqning mashhur usta-hunarmandlari mamlakatda go’zal imoratu inshoatlar bino qiladilar. U onasi Neko’zbibiga atab Keshda Oqsaroyni bunyod ettiradi. Ushbu saroyning peshtoqiga “Agar bizning qudratimizga shubha qilgudek bo’lsangiz biz qurdirgan imoratlarni ko’ring” degan mashhur yozuvlar bitilgan.Undan tashqari Samarqand va boshqa hududlarda ham juda ko’plab me’moriy inshoatlar A.Temur tomonidan qurdirilgan. Ular quyidagilar:

Bibixonim masjidi

Shohi Zinda

A.Yassaviy maqbarasi

Zangiota majmui

Darhaqiqat osmono’par baland binolar A.Temur davlatining yorqin timsoli va namunasidir.

Samarqanddagi qurilishlar to’g’risida so’z yuritilganda, shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, mo’g’ullar bosqini davomida butunlay vayron etilgan va aholisi tomonidan tashlab chiqilgan Samarqand shahri A.Temur hukmronligi davrida o’zining qadimgi o’rnidan birmuncha janubroqda boshdan-oyoq yangidan quriladi. Shahar tevaragi Oxanin, Shayxzoda, Chorsu,Korizgoh, Suzangaron va Feruza kabi nomlar bilan yuritiluvchi oltita darvozali mustahkam yangi qal’a devor bilan o’rab chiqiladi. Shahar arkida Temurning qarorgohi Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar bino qilindi.

A.Temur shaharlardagi qurilishlaridan tashqari Samarqand atrofida o’zining xeshu aqrabolariga atab ko’pgina go’zal bog’lar qurdirdi. Ular quyidagilar:

Bog’idilkusho

Bog’ichinor

Bog’ibihisht

Bog’ibaland

Bog’inav

Bog’ishamol

Davlatobod

Mohir me’mor, tajribali sohibkorlarning aql-zakovati, mehnati-yu mahorati bilan barpo etilgan ushbu chorbog’lar va ulardagi go’zal ko’shklar o’sha davr bog’dorchilik san’atining namunalaridandir.

A.Temur o’z davlati poytaxti Samarqand atrofida qad ko’targan bir qancha yangi qishloqlarni Sharqning mashhur shaharlari Dimishq, Misr,Bag’dod, Sultoniya va Sheroz nomlari bilan atadi. Chunki Samarqand kattaligi, go’zalligi hamda tevarak-atrofining obod etilganligi jihatidan dunyodagi eng yirik shaharlardan ham ustunroq turmog’i lozim edi. O’sha davr muarrixi Ibn Arabshohning yozishicha, Samarqandga chet mamlakatlardan, xususan Xurosondan ma’danlar, Hind va Sinddan yoqut, olmos, Xitoydan atlas, yashin toshi, mushk va boshqa mollar, o’zga mamlakatlardan oltin va kumush olib kelinardi.

Ilm-fan.Astronomiya va matematika.Mirzo Ulug’bek- uning asli ismi Muhammad Tarag’ay bo’lib, u A.Temurning Yaqin Sharqda besh yillik yurishlari vaqtida 1394 yil Sultoniya shahrida tavallud topadi. U A.Temur o’rdugohi va saroyida katta onasi Saroy Mulkxonim va onasi Gavharshodbegimlarning bevosita panohida tarbiyalanadi. Sohibqironning boshqa nabiralari qatorida u A.Temurning harbiy yurishlari va saroy an’analarida ishtirok etadi.

A.Temur vafotidan so’ng mamlakat ikkiga bo’linib ketadi: Xurosonni Ulug’bekning otasi Shohrux, Movaraunnahrni Ulug’bekning o’zi boshqaradi. Ulug’bek mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarish bilan bir qatorda, ilmiy ishlar bilan shug’ullanadi, olimlarning munozaralarida faol qatnashadi. Ulug’bek Movaraunnahr shaharlarini, xususan Samarqand va Buxoroni ilmu ma’rifat dargohiga aylantirishga intiladi. Uning farmoni bilan 1417 yil Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarqandda va 1433 yilda G’ijduvonda madrsalar qad ko’taradi. Astronomiya va matematika sohasida erishilgan buyuk muvaffaqiyatlar Temuriylar davlatiga katta shuhrat keltirdiki, bu shuhrat, birinchi navbatda, Ulug’bek nomi bilan bog’liqdir. Mirzo Ulug’bek o’z zamonasining yetuk olimlari: Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va G’iyosiddin Jamshidlar bilan birga faoliyat yuritgan.Ulug’bek Movaraunnahrda ilm-fanni tashkil etish borasidagi faoliyati bilan musulmon olamining turli burchaklaridagi ko’plab olimlarning diqqat-e’tiborini o’ziga jalb etdi. Qozizoda Rumiy ham shu jumladan.

1413 yilda Ulug’bek Movaraunnahr hukmdori bo’lganidan keyin ustozini Samarqandga olib keldi va u umrining oxirigacha shu yerda qoldi. Ulug’bek madrasasi binosi va rasadxonasi Qozizodaning bevosita ishtirokida barpo etildi. Qozizoda Rumiy, shuningdek “Zij” asari ustidagi ishning dastlabki bosqichida ishtirok etdi. U 1437 yilda vafot etdi, bu vaqtda “Zij” ustidagi ish hali poyoniga yetmagan edi.

Qozizoda Rumiy Ulug’bek madrasasida dars berishdan tashqari ilmiy ish bilan ham shug’ullangan, rasadxonada kuzatishlar olib borgan. U astronomiya va matematika bo’yicha bir qancha mashhur asarlar yaratdi, ular orasida quyidagi ikki asar ayniqsa katta shuhrat qozondi: “Sharh ashkol at-ta’sis” bo’lib, unda Rumiy samarqandlik olim Shamsiddin ibn Muhammad as-Samarqandiyning geometrik risolasiga izohlar bitgan. Ikkinchi asari “Sharh al-mulaxxas fi-l-xayali-l-nujum” bo’lib. Bu xorazmlik olim Mahmud ibn Umar al-Chag’miniy risolasiga yozilgan sharhdir. Qozizoda shu asar asosida Ulug’bek madrasasida astronomiyadan dars bergan.

Ulug’bekning zamondoshlaridan yana biri Jamshid al-Koshiydir. Koshiy matematik sohasida ancha salmoqli va ilmiy jihatdan qimmatli yutuqlarga erishdi. Uning matematika risolalaridan “Miftoh al-hisob” va “Risola al-muhitiyya” ham Ulug’bek kutubxonasi uchun yozilgan.

Ulug’bek “Zij”i muqaddimasida tilga olgan Samarqandning uchinchi yirik olimi – Alovuddin Ali ibn Muhammad Qushchidir. Ulug’bek u haqda katta mehr va samimiyat bilan gapirib, Ali Qushchi saroy qushchisining o’g’li bo’lishiga qaramay, uni “sadoqatli farzandim” deb ataydi. Ali Qushchi Ulug’bekning tirishqoq va sodiq shogirdi edi. Ali Qushchi Sharq va G’arb fanlarini bir biri bilan bog’ladi. Shunday qilib, Mirzo Ulug’bekning eng yirik asarlari quyidagilar:

Risolai Ulug’bek

Tarixi arba’ ulus (mo’g’ullar davlati tarixiga oid)

Ziji Ulug’bek

Ziji Sultoniy

Ziji jadidi Ko’ragoniy

Tarix ilmi. Tarix fani Amir Temur hayotligidayoq ancha mashhur edi.

Amir Temurning bizning davrimizgacha yetib kelgan ilmiy solnomalari orasida hirotlik tarixchi Fasih Havofiy eslatib o’tgan epik asar alohida e’tiborga molik. Bu asar shoh Jamoliddin Mahmud Zonga Ajam qalandari Kermoniy tomonidan nazm-masnaviyda yozilgan bo’lib, “Jo’sh-u xo’rush” deb ataladi.

Amir Temur kotibi tomonidan nazmda yozilgan ikkinchi solnoma “Tarixiy xoniy” deb ataladi. Uchinchi solnoma ham XIV asr oxirlarida nasrda yozilgan. Xondamir “Habib us-siyar” asarida samarqandlik mashhur olim Mavlono Sayfuddin Xuttaloniy qalamiga mansub o’sha xronikani eslatib o’tadi. Asar uning nomi bilan ma’lum emas. Amir Temurning 1398-1399 yillardagi Hindistonga yurishi haqida Nasriddin Umar yozib borgan. Lekin undagi voqealarning kunma-kun quruq sanab o’tilishi Amir Temurni qanoatlantirmaydi. Shundan so’ng u yurishlarini batafsil yozib borishni G’iyosiddin Ali Yazdiyga topshiradi. Baribir bu mualliflardan Amir Temurning ko’ngli to’lmaydi, shundan so’ng u tarixchi Nizomiddin Shomiyga o’z tarixini batafsil yozib borishni buyuradi. Nizomiddin Shomiy o’z asari “Zafarnoma”ni 1404 yilda yozib tugatadi.

Xuddi shunday “Zafarnoma” asari tarixchi Sharafuddin Ali Yazdiy tomonidan ham yozilgan bo’lib, asarni 1425 yil Hirotda Shohruxga taqdim etadi. Undan tashqari A.Temur va Temuriylar davrida tarixchilardan Ibn Arabshoh, Hofizi Abro’, Abdurazzoq Samarqandiylar ijod qilgan.

Tibbiyot. Amir Temur va Temuriylar davridatabobat ilmiga, davolash va orastalik ishlariga, bu sohadagi qurilishlariga katta ahamiyat berilgan. Hirotda Umarshayxning rafiqasi Mahdi ulyo Milkat oqa qurdirgan “Dorush-shifo” mashhur edi. Bundan tashqari, Bog’i Zog’onda ham Dorush-shifo bor edi. Sharafuddin Ali Yazdiy va Ibn Arabshohning bergan ma’lumotlariga ko’ra, Amir Temur Suriyadan Samarqandga mashhur tabiblar – Mavlono Jaloliddin, Mavlono Sulaymonni olib keladi. Mavlono Fazlulloh Tabriziy Amir Temurning shaxsiy tabibi bo’lgan. Bulardan tashqari Amir Temur saroyida Mavlono Ma’sud Sheroziy va Mavlono Farrux kabi tabiblar ham xizmat qilishgan. Shohrux Mirzo davrida Shamsiddin Odam va Nizomiddin Sheroziy saroyning dong’i ketgan tabiblaridan bo’lgan.

Kermonlik tabib ibn Hakim al-Kermoniy Ulug’bek taklifiga binoan Samarqandga keladi. U 1424 yil Najibuddin Samarqandiyning “Kasalliklarning sabablari va alomatlari” asariga sharh bitib, uni Ulug’bekka bag’ishlagan.

Tarixiy manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, A.Temur va Temuriylar davrida yuqumli kasalliklar tez-tez ro’y berib turar edi. Buning oldini olish uchuye kerakli choralar ko’rilgan. Xususan tozalikka katta ahamiyat berilgan, ayniqsa ariq va hovuzlardagi suvlar nihoyatda toza tutilgan.

Nafis kitob va xattotlik.A.Temur davlatidning ma’naviy hayotida qo’lyozma va nafis kitob san’ati alohida ahamiyat kasb etgan soha bo’lgan. Papirus, pergament va qog’oz qo’lyozma kitob uchun asosiy ashyo hisoblangan. Xususan, qo’y, echki, buzoq va ohu terisidan tayyorlangan pergament qadim zamonlardan buyon keng qo’llanib kelingan.

Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining vorislari bo’lmish A.Temur va Temuriylar davri Markaziy Osiyo xalqlari qo’lyozma san’atini rivojlantirishda ajdodlar tajribasidan foydalanishgan, uni boyitishgan. Qo’lyozma kitob xattot, naqqosh, muzahhib, rassom va sahhof singari qator ustalar ijodining uyg’unligidir. Kitobda ko’k, qizil, yashil, tilla rang ko’proq ishlatilgan. Unvon (titul) cho’ziq, yarim yumaloq, to’g’ri burchakli qubba shaklida bajarilardi.

Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Tabriziy, Mir Ali Hiraviy, Mir Imoda va boshqalarning go’zal, chiroyli fragmentlari naqshchi-rassomlar tomonidan dabdabali bezatilib, ular ayrim ajoyib miniatyuralarga qaraganda ancha qimmat turadi. “Xattotlar shohi” Sulton Ali Mashhadi, Hirot miniatyura maktabining asoschisi Kamoliddin Behzod va kitob naqsh ustasi mashhur naqqosh Mavlono Yoriy badiiy qo’lyozma durdonalarini yaratish ustida ishlagan yuzlab ustalarga ustozlik qilishgan.

A.Navoiy “Xamsa”sining Sank-Peterburgda saqlanayotgan, 1492-1493 yillarda qayta ko’chirilgan mashhur nusxasi Temuriylar davrining miniatyuralarsiz bezatilgan badiiy qo’lyozmalari durdonalari sirasiga kiradi.

Qadimiy qo’lyozmalarning muqova namunalari kam saqlanib qolgan. “Xamsa” qo’lyozmasi bizgacha o’zining eng birinchi muqovasida yetib kelgan bo’lib, uni Sulton Ali Marviy ishlagan. A.Temur va Temuriylar davrining mashhur xattotlari quyidagilar bo’lgan:

Sulton Ali Mashhadiy

Mir Ali Tabriziy

Mir Ali Hiraviy

Qilqalam.

Tasviriy san’at. A.Temur va Temuriylar davri tasviriy san’ati devoriy momumental rassomchilik va kitob miniatyurasi yo’nalishida rivoj topdi. Ushbu tasviriy san’at turlari mintaqa doirasida o’ziga xos devoriy suratlar, amaliy san’at, plastikalarda o’z aksini topgan qadimiy, islomdan oldingi ildiz va an’analarga ega edi.

A.Temur zamonasida rasmli qo’lyozmalar bezatilishiga oid ma’lumotlar haligacha qayd qilinmagan. Lekin, monumental rassomchilikka o’xshash rasmiy miniatyura san’ati muhim o’rin tutganligi uchun, shubhasiz, saroy musavvirlariA.Temur siymosini portretda abadiylashtirishlari lozim edi. XV asrga oid bir necha qo’lyozmada kompozitsiya qismi sifatida portret – rasmlar saqlanib qolgan. Ularda A.Temur tabiat quchog’ida, chamanzorlarda, bayram tantanalarida o’z mulozimlari orasida tasvirlangan.

Hirot XV asrning birinchi yarmida xususan Boysunqurning saroy kutubxonasi bilan mashhur bo’ldi. Hirotga boshqa shaharlardan ko’plab xattotlar, musavvirlar va mnaqqoshlar keltirildi. Jumladan, Boysunqurning farmoni bilan Hirotga Tabrizdan usta Said Ahmad Naqqosh, Xo’ja Musavvir va muqovachi Qavomiddin Tabriziy keltirilgan. Ustaxona boshqaruviga mashhur xattot Farididdin Ja’far Tabriziy qo’yilgan edi. Bu yerda keyinchalik turli maktablar ustalarining o’zaro munosabati natijasi o’laroq Hirot rassomchilik maktabi uslubi yaratildi. Hirot miniatyurasida shu asrlarda uchraydigan ayrim mavzular o’z ifodasini topgan. Bular sevishganlar visoli, hukmdor qabulida saroy tasvirining kompozitsion qiyofasi, ov manzarasi va janglar, to’qnashuvlardir. Temuriylar davrining ko’zga ko’ringan tasviriy san’at vakillari quyidagilar:

Kamoliddin Behzod

Maxmud Muzahhib

Qosimali

Mirak Naqqosh

Hoji Muhammad Naqqosh

Shoh Muzaffar.

Musiqa madaniyati. A.Temur va Temuriylar davrini, mubolag’asiz, nafaqat o’zbek xalqining, balki butun Yaqin va O’rta Sharq ellarining musiqa san’ati jadal ravnaq topgan, kamolot cho’qqisiga erishgan, chinakam Uyg’onish davri bo’lgan deyish mumkin.

Temuriylar sulolasi hukmronligi davrida xonanda va sozandalar rasmiy– diplomatik, harbiy va boshqa tantanalarning doimiy qatnashchilariga aylangan. Xalq tomoshalari, ommaviy bayramlar ularsiz o’tmas edi. Bu esa, o’z navbatida, musiqaning boshqa san’atlar qatoridan muhim o’rin egallashini ta’minladi.

Manbalarda keltirilishicha, o’zbek xalq musiqasi qatori harbiy – rasmiy musiqa turlari, mumtoz maqom san’ati, mintaqaning boshqa turkiy hamda arabzabon, forsiyzabon xalqlarining musiqaviy folьklari rivoj topdi. Eng muhimi, musiqiy anjomlar jasorat va mardlik timsollariga aylandi.

A.Temur davriga xos bo’lgan ma’naviy ko’tarinkilik musiqa san’atining deyarli barcha jabhalari uchun keng imkoniyat tug’dirib berdi: sozandalik va xonandalik, musiqa ta’limi, bastakorlik ijodi, musiqa ilmi kamol topdi. Asrlar qa’rida shakllangan an’anaviy “ustoz – shogird” ta’lim tizimi keng quloch yozdi.

Musiqa ustozini hammadan ustun qo’yib, “ustozlar ustozi”, deb ulug’lagan A.Navoiy o’zi ham musiqiy ilmga ega bo’lib, bu borada muayyan asarlar yaratgani ma’lum. Uning ustozi Hoja Yusuf Burhon o’z davrining yirik musiqashunosi va bastakori edi. Bastakorlardan Abdulla Marvarid, Hofiz Sharbatiy, Pahlovon Muhammad, xonandalardan Mavlono Ayniy, Hofiz Qozoq, sozandalardan Hoja Kamoliddin Udiy, Ali Karmal, Hoja Abdulloh Sadr, musiqiy risolalar mualliflari Jomiy, Binoiy, Mavlono Salimiy, Mavlono Riyoziylar A.Navoiyning yaqin do’stlari bo’lishgan. Undan tashqari Temuriylar davrida bastakor va xonandalardan Abduqodir Nayiy, Qulmuhammad Shayxiy, Husayn Udiy, Shohquli G’ijjakiy, Qosim Rabboniylar ham samarali ijod qilishdi. A.Temur va Temuriylar davrida quyidagi musiqiy maqomlar yaratildi:

Shashmaqom

Dugoh

Segoh

Chorgoh

Panjgoh

Royi Iroq

Buzruk.

Badiiy adabiyot. A.Temur va Temuriylar davrida badiiy adabiyot ham keng rivoj topdi, bu davrlarda ko’plab badiiy asarlar nafaqat turkiy, balki forsiy tilda ham ko’plab yaratildi. A.Temur davrida forsiy she’riyatda jahonga mashhur Hofiz Sheroziy, Kamol Xo’jandiy, Salmon Sovajiy; turkiy she’riyatda Sayyid Nasimiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Durbek kabilar yashab ijod etganlar. Undan tashqari, Temuriylar davrida A.Jomiy, A.Navoiy, Z.M.Bobur, “Xusayniy” taxallusi bilan H.Boyqarolar ham ijod qilishgan. Shu davr fors – tojik adabiyotining ulug’ namoyandasi A.Jomiy bilan hamkorlikda A.Navoiy Hirot va boshqa shaharlarda ma’naviyat taraqqiyotiga o’z hissalarini qo’shdilar. A.Navoiy juda ko’plab asarlari–“Xamsa”, “Chor devon”, “Xazoinul maoniy”, “Majolisun nafois”, “Mahbub – ul qulub” lar adabiyotimizning o’lmas durdonalaridir. Z.M.Boburning memuar asari “Boburnoma” asari butun Sharq dunyosining yirik geografik, tariy, badiiy durdonasi hisoblanadi.

Xulosa o’rnida aytish mumkinki, A.Temur va Temuriylar davri madaniyati Sharq xalqlari hayotidagi ikkinchi uyg’onish davridir. Bu davrlarda ilm–fan, san’at, adabiyot, xattotlik, amaliy san’at yuksak darajada rivoj topdi va boshqa davlatlar madaniyatiga katta hissa qo’shdi.

Mustaqillik yillarida YuNESKO tashkiloti bilan hamkorlikda A.Temurning 660 yilligi (1996 yil), Mirzo Ulug’bekning 600 yilligi (1994 yil) Fransiyada o’tkazildi. Amir Temur ordeni ta’sis etildi. Istiqlol yillari Temuriylar tarixi davlat muzeyi o’z faoliyatini boshladi. 1991 yil A.Navoiy yili deb ataldi. Toshkent shahrida A.Navoiy nomidagi Milliy bog’ mavjud. A.Temurning Turkiyada, A.Navoiyning Boku, Yaponiya, Moskva shaharlarida, M.Ulug’bekning Latviyada haykallari o’rnatilgan. Bular tom ma’noda xalqimizning faxridir.