Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AMALIY MASHG„ULOT №5
Kalla suyaklari (umumiy tushuncha). Ensa, tepa, peshona va G„alvirsimon suyak.ponasimon suyaklar. Kalla haqida umumiy tushuncha. kallaning miya va Yuz qismiga bo‗linishi, vazifasi. Ensa, tepa, peshona suyaklarining tuzilishi. G‗alvir suyagining tuzilishi Bosh skeleti yoki kalla suyagi (Cranium, 79) bosh miya va u bilan birga takomil etgan sezgi a‘zolarining tayanchi bo‘lib, ularni tashqi muhit ta‘siridan saqlab turadi. Bundan tashqari, kalla suyagining Yuz qismida organizm hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan nafas sistemasining boshlanish qismi – burun bo‘shlig‗i – cavum nasi va ovqat hazm qilish sistemasining boshlanishi – og‗iz bo‘shlig‗i – cavum oris joylashgan. Kalla suyagi ikki bo‘limga: kallaning miya bo‘limi – cranium cerebrale yoki neurocranium hamda kallaning Yuz bo‘limi – cranium viscerale yoki splanchnocranium ga ajratiladi. 26 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 220 Miya bo‘limi tepa tomondan kalla qopqog‗i (calvaria) bilan qoplangan bo‘lib, ichida bosh miya joylashib turadigan kalla bo‘shlig‗i (cavum crani cerebralis) bor. Kalla bo‘shlig‗i umurtqa kanalining kengaygan uchi bo‘lib, u yerda bosh miya va uning pardalari, qon tomirlar joylashgan. Kalla bo‘shlig‗i pastki tomondan turli teshik va kanallari bo‘lgan kalla tubi – basis cranii bilan chegaralanib turadi. Kalla qopqog‗ining zich moddadan tuzilgan tashqi plastinkasi – lamina cranii externa va ichki yoki shishasimon plastinkasi – lamina cranii interna s. vitrea bo‘lib, ular orasida Yupqa g‗ovak modda (diploe) joylashgan. G‗ovak moddadan vena kanallari o‘tadi. Ichki plastinkada organik moddalar kam bo‘lganligidan u tez sinuvchan, mo‘rt bo‘ladi. Shishasimon plastinka nomi ham ana shundan olingan. Kalla suyagining miya bo‘limi – neurocranium, ensa suyagi (os occipitale), peshona suyagi (os frontale), tepa suyagi (os parietale), ponasimon yoki asosiy suyak (os sphenoidale), g‗alvir suyak (os ethmoidale) va Chakka suyak (os temporale)dan tuzilgan. Tepa suyagi bilan Chakka suyaklar bir juftdan, boshqasi toq. 221 Kallaning Yuz bo‘limi (cranium viscerale), Yuqori jag‗ (maxilla), tanglay suyagi (os palatinum), Yonoq suyagi (os zygomaticum), burun suyagi (os nasale), ko‘z Yoshi suyagi (os lacrimale), burunning pastki chig‗anog`i (concha nasalis inferior), dimog‗ suyagi (vomer), pastki jag‗ (mandibula) va til osti (os hyoideum) suyaklaridan tuzilgan. KALLANING MIYA BO‘LIMI SUYAKLARI Ensa suyagi (os occipitale, 40- rasm) qisman kalla qopqog‗ining orqa, pastki tomoni va uning asosini tashkil qilishda qatnashadi. U oldingi tomondan ponasimon suyakka, tepa va Chakka suyaklariga birlashgan. Unda palla, Yon qismlar, asosi yoki tanasi tafovut qilinadi. Ensa suyagining ana shu qismlari katta ensa teshigi atrofida joylashadi. Ensa suyagi katta teshik (foramen occipitale magnum) orqali umurtqa kanaliga qo‘shilib turadi. Ensa suyagining pallasi – sguama occipitalis tashqi tomonga qavarib, ichki Yuzasi botiq bo‘lib egilgan serbar plastinka – palladan (squama occipitalis) iborat. Ensa suyagining tashqi Yuzasi markazida, tashqi ensa do‘mbog‗i (suyaklanish nuqtasining o‘rni) – protuberantia occipitalis externa bo‘lib, uning ikkala tomonida ko‘ndalang yo‘nalgan g‗adir-budur chiziqlar – linea nuchae superior ko‘rinadi. Ammo shu chiziqdan Yuqoriroqda parallel joylashgan eng Yuqori g‗adir-budur chiziq – linea nuchae suprema joylashgan. Ensa do‘mbog‗idan pastga ensaning tashqi qirrasi – crista occipitalis externa yo‘naladi. Ana shu qirradan ikki Yonboshga – linea nuchae inferior chiziqlari tarqaladi. Pallaning ichki Yuzasi butsimon tepa – eminentia cruciformis bilan to‘rtta chuqurchaga bo‘lingan, uning o‘rtasida esa ichki ensa do‘mbog‗i protuberantia occipitalis interna bo‘lib, unda tepaga yo‘nalgan egatlar – sulcus sinus sagittalis superioris bilan birga ikki Yonbosh tomonda joylashgan egatchalar sulcus sinus transversi ko‘rinadi. Pastki tarmog‗i – ensaning ichki qirrasi – cricta occipitalis interna ensa teshigiga qadar boradi. Katta ensa teshigining ikki Yonboshida pars lateralis joylashgan bo‘lib, u pastki Yuzada joylashgan ellips shaklidagi Bo‗g‗im do‘mboqchalar – condylus occipitalis orqali I bo‘yin umurtqasining Yuqori Bo‗g‗im Yuzasi bilan qo‘shiladi. Ensa suyagining Bo‗g‗im do‘mboqchalari o‘rtarog‗ida til osti nervi o‘tadigan kanal – canalis condylaris joylashgan. 222 A B Ensa suyagi (os occipitale). (A)-Tashqi Yuzasi: 1–pars basilaris; 2–processus intrajugularis; 3–condylus occipitalis; 4–canalis condylaris; 5–linea nuchae inferior; 6–linea nuchae superior; 7– linea nuchae suprema; 8–protuberantia occipitalis exterma; 9–crista occipitalis externa; 10–fossa condylaris; 11–processus jugularis; 12–incusura jugularis; 13– tuberculum pharyngeum. (B)-Ichki Yuzasi: 1–clivus; 2–sulcus sinus petrosi inferioris; 3–canalis condylaris; 4– sulcus sigmoidei; 5–margo mastoideus; 6–crista occipitalis interna; 7–protuberentia occipitalis interna (eminentia cruciformis); 8–squama occipitalis; 9–margo lambdoideus; 10–sulcus sinus sagittalis superioris; 11–sulcus sinus transversi; 12– processus jugularis; 13–tuberculum jugulare; 14–incisura jugularis; 15–pars lateralis; 16–pars basillaris. Do‘mboqcha Yon tomonida esa bo‘yinturuq vena o‘ymasi – incisura jugularis bo‘ladi. Bu o‘yma Chakka suyagidagi ana shunday o‘yma bilan qo‘shilib bo‘yinturuq teshigi – foramen jugularis ni hosil qiladi. Tanasi – pars basilaris ensa teshigining 223 oldingi tomonida joylashgan bo‘lib, 18–20 Yoshlarda ponasimon suyak tanasiga qo‘shilib ketadi. Uning kalla bo‘shlig‗iga qaragan Yuzasi botiq bo‘lib, ponasimon suyak tanasidagi xuddi ana shunday Yuza bilan qo‘shilib, ensa teshigi tomonga yo‘nalgan nishab – clivus ni hosil qiladi. Bu nishabda uzunchoq miya va miya ko‘prigi turadi. Ensa suyagi tanasining ikki Chakkasida pastki toshsimon egatcha – sulcus sinus petrosi inferiores ko‘rinib turadi. Tepa suyagi (os parietale, 43) bir juft bo‘lib, kalla qopqog‗ining o‘rta qismini tashkil qiladi. Bosh miya takomillashgan sari tepa suyak ham rivojlanadi. Bu suyak kalla qopqog‗ining talay qismini egallaydi va bosh miyani mexanik ta‘sirotlardan saqlaydi. Tepa suyagi boshqa kalla suyaklariga nisbtan qirrali va to‘rt burchakli, sirti gumbazsimon bo‘rtib chiqqan, plastinka shaklida tuzilgan. Uning oldingi chekkasi margo frontalis peshona suyagining pallasiga birlashadi, Yuqori chekkasi – margo sagittalis esa ikkinchi tomondagi tepa suyagining xuddi shunday chekkasi bilan o‘rta chiziqda birlashadi. Tepa suyagi (os perietake). Tashqi Yuzasi. 1–margo squamosus; 2–angulus sphenoidalis; 3–margofrontalis; 4–linea temporalis inferior; 5–linea temporalis superior; 6–angulus frontalis; 7–margo sagittalis; 8– foramen parietale; 9–tuber parietale; 10–angulus occipitalis; 11-margo occipitalis; 12–angulus mastoideus. Orqa chekkasi – margo occipitalis ensa suyagining pallasiga birlashadi. Palla chekkasining (margo squamosus) oldingi qismi ponasimon suyakning katta qanoti bilan, o‘rta va orqa bo‘lagi esa Chakka suyagi pallasi bilan tishlashib birlashadi. Tepa suyagining old, tepa va orqa chekkalari tishli qirrani hosil qilsa, pastki (to‘rtinchi) qirrasi tashqi tomondan qiyshiq holda qirqilgan bo‘lib ko‘rinadi. Tepa suyagining to‘rtta burchagi bor: Birinchi – oldingi-Yuqori peshona burchak – angulus frontalis. Ikkinchi – oldingi-pastki ponasimon burchak – angulus sphenoidalis. Uchinchi – orqadagi-Yuqori ensa burchak – angulus occipitalis va to‘rtinchi – orqadagi-pastki so‘rg‗ichsimon burchak – angulus mastoideus lardir. Tepa suyagining tashqi (qavariq) Yuzasi muskul va fassiyalarning birlashishiga moslashgan bo‘lib, o‘rtasida tepa suyak do‘mbog‗i – tuber parietale joylashgan. 224 Pastdagi ikkita parallel chiziqning Yuqoridagisi – linea temporalis superior Chakka fassiyasining birikadigan joyi bo‘lsa, ikkinchisi Chakka muskulining (m.temporalis) yopishadigan pastki chizig‗i (linea temporalis inferior) dir. Tepa suyagining ichki botiq (facies interna) Yuzasidan arteriya egatchalari – sulci arteriosi hamda miya qiyiqlarining izlari – foveolae granulares yaqqol ko‘rinadi. Bulardan tashqari, tepa qirra bo‘ylab davom etgan va so‘rg‗ichsimon o‘siq bilan birlashadigan burchak sohasida joylashgan egatchalar bor. Peshona suyagi (os frontale, 44) bitta bo‘lib, kalla qopqog‗ining oldingi qismini tashkil qiladi. Peshona suyagining bu qismi sezgi a‘zolari (ko‘rish va hid bilish a‘zolari) bilan uzviy bog‗liq. Peshona suyagi vertikal joylashgan palla qismi – squama frontalis va gorizontal bo‘lakka ajratiladi. Gorizontal bo‘lak bir juft ko‘z kosasi (pars orbitalis) va burun qismi (pars nasalis) dan tashkil topgan. Peshona suyagi kalla suyaklarining pallasi singari tashqi tomonga bo‘rtib chiqqan plastinkadan iborat bo‘lib, unda ikkita Yuza tafovut qilinadi. Bulardan Peshona suyagi (os frontale). Tashqi Yuzasi. 1–margo parietalis; 2–tuberfrontale; 3–glabella; 4–margosupraorbitalis; 5–pars nasalis; 6–sutura frontalis; 7–spinanasalis; 8–incisura frontalis; 9–arcus superciliaris; 10–processus zygomaticus; 11–foramen supraorbitale; 12–linea temporalis; 13–facies temporalis; 14–squama frontalis. biri tashqariga qaragan qavariq Yuza – facies externa va ichkari – miyaga qaragan (facies interna) botiq Yuzadir. Peshona suyagining tashqi Yuzasida bir juft peshona do‘mbog‗i – tuber frontalis ko‘rinib turadi. Do‘mboqlarning qoq o‘rtasida chuqurcha – glabella bor. Pallaning miya Yuzasida bulardan boshqa arteriya egatchalari – sulci arteriosi miya qiyiqlarining izlarini ko‘rish mumkin. Peshona suyagining ko‘z kosasi qismi – pars orbitalis gorizontal joylashgan bir juft Yupqa plastinkadan iborat. Peshona suyagi ko‘z kosasining o‘rtasi g‗alvir suyagi joylashadigan egatcha – incisura etmaidalis bilan ajralgan. Egatchada g‗alvir suyagining plastinkasi – lamina cribrosa joylashgan. Ko‘z kosasining Yuqori (miya) Yuzasida (facies cerebralis) impressiones digitatae va juga cerebralia (BNA) ko‘rinib turadi. Pastki Yuzasi (facies orbitalis) silliq botiq bo‘lib, ko‘z kosasini Yuqori tomondan chegaralab turadi. Lateral burchagida ko‘z Yoshi bezining chuqurchasi – 225 fossa glandulae lacrimalis va medial tomonda bilinar-bilinmas g‗altaksimon chuqurcha – fovea trochlearis va o‘siq – spina trochlearis bo‘ladi. Ularga tog‗ay g‗altak – trochlea yopishadi; unga ko‘z soqqasining Yuqori qiyshiq muskul payi birikadi. Peshona suyagining burun bo‘lagi – pars nasalis g‗alvirsimon o‘ymaning oldingi tomonida joylashgan. Uning o‘rta qismida o‘tkir qiltanoq (spina nasalis) bo‘ladi. Qiltanoq burun to‘sig‗i – septum nasi ni hosil qilishda qatnashadi. Qiltanoqning ikki Yonida bir juft peshona bo‘shliqlari (sinus frontalis) bo‘ladi. Kavaklar sagittal to‘siq – septum sinus frontalium bilan ajralgan. G‗alvir suyak (os ethmoidale, 45) Yuz suyaklari orasida markazda, burun bo‘shlig‗ining peshona suyagi egati tepasida joylashgan. U gorizontal o‘rnashgan g‗alvirsimon nafis plastinka – lamina cribrosa bilan kalla suyagining tubini (cranium cerebrale), kallada ko‘z kosasi medial devorini hosil qilishda qatnashadi. G‗alvir suyak (os etmoidale). Pastdan ko‘rinishi. 1–concha nasalis superior; 2–concha nasalis media; 3–processus uncinatus; 4– infundibulum ethmoidale; 5–lamina perpendicularis; 6–cellulae ethmoilades; 7– cellulae ethmoidales; 8–lamina cribrosa. G`alvir suyak 3 qismdan iborat: gorizontal joylashgan g‗alvirsimon plastinka (lamina cribrosa), pastga yo‘nalgan perpendikulyar plastinka (lamina perpendicularis) va uning Yonida joylashgan labirintlar (g‗ovakchalar) labyrinti ethmoidales dir. G`alvirsimon plastinkaning juda ko‘p teshikchalari bo‘lib, ular orqali burun bo‘shlig‗iga hidlash nervining tolalari o‘tadi. Plastinkaning qoq o‘rtasida xo‘roz tojiga o‘xshash o‘siq – crista galli ko‘rinib turadi. Bosh miyaning qattiq pardasi shu tojga yopishadi. O‘siq oldingi tomonga bir juft qanotsimon o‘siq – ala cristae galli bo‘lib davom etadi va peshona suyagi bilan birga ko‘r teshik – foramen caecum ni hosil qiladi. G`alvir suyakning perpendikulyar plastinkasi burun suyaklari, dimog‗ suyagi va ponasimon suyak qirrasi bilan birlashadi va burun to‘sig‗ining bir qismini hosil qiladi. G`alvir suyagida bir juft katta-kichik suyak kataklari (cellulae ethmoidales) bor. Kataklar lateral tomonda qog‗ozsimon Yupqa plastinka yoki ko‘z kosasi plastinkasi (lamina orbitalis) bilan qoplangan bo‘lib, medial devorni hosil qiladi. G`alvir 226 suyakning oldingi kataklari peshona suyagi kataklari (sinus frontales) bilan, orqadagi kataklari esa ponasimon suyak katagi (sinus sphenoidalis) bilan tutashib turadi. Labirintning medial tomonlarida tepa va pastki chig‗anoqlar conchae nasalis superior et media joylashgan. Ba‘zida eng tepada joylashgan uchinchi burun chig‗anog‗i concha nasalis suprema ham uchraydi. |