Toshkent viloyati shaharlari urbanotoponimlarini tarixiy etimologik aspektda lingvomadaniy tadqiqi haqida

ADABIYOTLAR TAXLILI VА МЕТODOLOGIYA
Toshkent haqidagi birinchi tarixiy ma‟lumotlar milodning dastlabki asrlariga 
to„g„ri keladi. Chunonchi, Toshkent shahrining o„zining geografik o„rniga oid 
ma‟lumotlar yunon olimi Klavdiy Ptolemeyning “Geografiyadan qo„llanma” asarida 
uchraydi. Ptolemey bu asarida yer sharining obod qismini 26 xaritada tasvirlagan. 
Shu xaritalardan birida O„rta Osiyo va uning atrofidagi o„lkalar tasvirlangan. Unda 
Xitoyga boradigan savdo yo„li ustida, aniqrog„i, Yaksart (Sirdaryo) havzasining 

---

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES 
VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021 
ISSN: 2181-1385 
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 
 
Academic Research, Uzbekistan 875 www.ares.uz 
sharqida Terri Lapideya degan joy ko„rsatilgan [11]. Olimlar ana shu yunoncha 
nomni “Toshqo„rg„on” deb tarjima qilib, Toshkentga nisbat berishgan. Toshkent 
shahrining nomi yozma manbalarda Choch, Chochiston, Shosh, Shoshkent 
shakllarida ham uchraydi. “Choch” so„zi ham sug„d tilida “tosh” demakdir. Shosh esa 
Choch nomining arabcha shaklidir. Choch yoki Shosh deganda Toshkent hamda 
uning atroflari tushunilgan. Yozma manbalarda kelltirilishicha, Toshkentning 
qadimgi nomi “Choch” bo„lgan [4, 18]. Toshkent arablar tomonidan bosib olingach, 
arab alifbosida “ch” harfining yo„qligi bois. asarlarda "Shosh” deb yuritilgan. Ilk 
o„rta asrlarda shahar “Choch”, “Shosh”, “Shoshkent" deb nomlangan. X asrda 
noma‟lum muallif tomonidan fors-tojik tilida yozib qoldirilgan “Hudud ul-olam” 
(“Dunyoning sarhadlari”) nomli asarda bundav deyiladi: “Choch katta viloyat, xalqi 
jangovar, boy va saxiydir. U yerda o„q-yoy tayyorlanadi. Binkat Chochning poytaxti. 
Bu katta shahar, ayni vaqtda podshoning qarorgohidir” [2, 22]. Arab olimlaridan 
Istaxriy, Ibn Havqal, Muqaddasiy va boshqalar (IX–X asrlar) o„z asarlarda Shosh 
viloyatining markazi Binkat shahri deb ko„rsatganlar. Binkat hozirgi Eski Jo„va va 
Chorsu oraligida bo„lgan. Binkat nomi forscha-tojikcha bo„lib, “ko„rimli shahar” 
demakdir (“bin” – “ko„rinish, “ko„zga tashlanish”, “kat” sug„dcha “shahar, qishloq, 
manzilgoh” degan ma‟noni bildirgan). Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy 
o„zining “Qonuni Ma‟sudiy” asarida “Binkat bu – Shoshning poytaxti, turkiy tilda 
“Toshkand”, yunonchadan arabchaga tarjima qilsang, “Burj al-hijori” (“Tosh minora” 
) deb yozgan [1, 87]. Beruniyning so„zlarini boshqa olimlar ham tasdiqlagan. 
Masalan, Mahmud Koshg„ariy o„zining “Devonu lug„otit turk” asarida “Tarkan – 
Shoshning nomi, uning asli nomi Toshkand bo„lib, “g„ishtdan qurilgan shahar 
demakdir”, – deb yozgan [8, 218]. Demak, poytaxtimiz nomining “Toshkent” shakli 
birinchi bor Abu Rayhon Beruniy asarlarida uchraydi va shahar boshqa nomlar bilan 
ham atalgan. Nihoyat hozirgi nomi tilimizdan qat‟iy o„rin olgan.
Toshkent haqida ozmi-ko„pmi ma‟lumotlar XIV–XIX asrlarda O„rta Osiyoning 
siyosiy, harbiy va madaniy hayoti haqidagi asarlarda ham uchraydi. Shaharning XIX 
asr tarixi, topografiyasi (geografiyasi), jumladan, uning toponimlari haqidagi 
ma'lumotlar Muhammad Solihning “Tarixi jadidayi Toshkand” (“Toshkentning yangi 
tarixi”) asarida uchraydi. Mazkur qo„lyozma fors-tojik tilida bitilgan bo„lib, hozirda 
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Asar asli 
Toshkent viloyati tarixi haqida bo„lib, muallif shahar tarixini butun o„lkada kechgan 
voqealar ko„lankasida yoritgan. Endi Toshkent viloyatida joylashgan ba‟zi shaharlar 
nomlarining kelib chiqishini tarixiy-etimologik nuqtayi nazardan ko„rib chiqamiz. 

---