Tovar birjasi tushunchasi va mohiyati nimada? Tovar birjasi

2. O„zRTXBda birja savdolari qanday bo„lib o„tadi?

Umuman olganda, o‘tgan davrda O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasining barcha savdo platformalarida tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi 2020 yilning mos davriga nisbatan 46,7 foizga o‘sib, qariyb 46 trillion so‘mni tashkil qildi. Tuzilgan bitimlar hajmining 87 foizi birja savdolariga, qolgan qismi esa elektron tijorat savdo tizimlari, shu jumladan, ko‘rgazma-yarmarka savdolari, elektron davlat xaridlari, avtoraqam va mobil raqam onlayn auksionlariga to‘g‘ri keldi.

Mamlakatimizda oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa tovar resurslari uchun narxlarning barqarorligini import hisobiga ta'minlash va saqlash, mahalliy tovarlarni tashqi bozorlarga olib chiqish maqsadida birja o‘zining xorijiy savdo maydonchalari tarmog‘ini kengaytirish ishlarini davom ettirmoqda.
Ma'lumki, hozirgi paytgacha bunday maydonchalar Belarus, Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Tojikiston, Qirg‘iziston va Ukrainada ochilgan edi.
Joriy yilda esa xorijiy hamkorlar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida Yevropada ilk bor, xususan Latviyaning Riga shahrida birjaning yana bir savdo maydonchasi ishga tushirildi. Bu mahalliy tadbirkorlarimizga ko‘hna qit'a bozorlariga erkin chiqish, xorijiy kompaniyalar uchun esa O‘zbekistonlik ishbilarmonlar bilan hamkorlik qilishda samarali savdo usullaridan foydalanish imkonini taqdim etadi.
Ana shunday yutuqlar samarasi o‘laroq, joriy yilda birja orqali 58,4 million dollarlik mahsulotlar eksport qilindi. Bu esa 2020 yilning 7 oylik ko‘rsatkichidan 5,6 foiz ortiqligini ko‘rsatadi.
Ilg‘or IT-texnologiyalarning birja savdolarida keng qo‘llanilishi mamlakatimizda elektron tijoratning B2B (biznes va biznes) va B2C (biznes va fuqaro) modellari jadal rivojlanishi uchun muhim zamin yaratib bermoqda.
Elektron tijoratning V2V modelini aks etuvchi ko‘rgazma-yarmarka savdolarining hajmi joriy yilda 1,2 trillion so‘mga yetdi. E'tiborli jihati, o‘tgan yildan boshlab mazkur savdo tizimida birjaning hisob-kitob palatasi orqali tuzilgan bitimlarning bajarilishini kafolatlash mexanizmi amal qilmoqda.
Internet savdolarning B2C segmentida ham sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Xususan, joriy yilning o‘tgan davri davomida birjaning avtoraqam.uzex.uz veb-saytida onlayn-auksionlar orqali 168,7 milliard so‘mlik 83,2 mingdan ziyod avtoraqamlar sotildi. Buning natijasida ularning sotuvi son jihatdan 2,4 barobarga, hajmi bo‘yicha – 42 foizga o‘sdi. Sotilgan avtoraqamning eng past bahosi – 450,5 ming so‘mni, eng qimmatining qiymati esa 441,5 million so‘mni tashkil qildi. Tuzilgan bitta bitimning o‘rtacha qiymati 2 million so‘mga teng bo‘ldi.
UZEX birjasi faoliyatining yana bir muhim yo‘nalishlaridan biri bu – elektron davlat xaridlari tizimi hisoblanadi. Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, davlat xaridlarining samaradorligi birinchi navbatda uning shaffofligi bilan belgilanadi.
Ayni vaqtda O‘zbekistonda davlat xaridlarining shaffofligi maxsus axborot portali orqali ta'minlanmoqda, Birjamiz esa ushbu portalning operatorlaridan biri hisoblanadi.
Joriy yilda tadbirkorlarning davlat xaridlarida ishtirokini kengaytirish hamda buyurtmachi va yetkazib beruvchilarning bu boradagi ishtirokini soddalashtirish maqsadida xarid.uzex.uz yangi portali ishga tushirildi. Mazkur portalda davlat xaridlarining barcha turlari birlashtirildi.
Shu yilning birinchi yarmida elektron davlat xaridlari bo‘yicha tuzilgan bitimlarning umumiy hajmi o‘tgan yilga nisbatan deyarli 2,4 barobarga oshib, 4,7 trillion so‘mga teng bo‘ldi. Bunda budjet va korporativ buyurtmachilari mablag‘larining tejalishi ikki marotabaga o‘sdi va 840,6 milliard so‘mga yetdi.
Davlatimiz rahbarining “Yuqori likvidli va monopol tovarlarni sotish jarayonlariga bozor mexanizmlarini joriy etishni davom ettirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan “Yo‘l xaritasi”ga ko‘ra, joriy yil 1 sentyabrdan boshlab monopol va davlat ishtirokidagi tashkilotlar tomonidan birja savdolarida sotilayotgan mahsulotlarni tashish elektron logistika savdo portali orqali auksion tartibida amalga oshiriladi.
Uning to‘liq ishga tushirilishi yuk tashuvchilar bozorida raqobat muhitini shakllantiradi va ushbu sohada shaffoflikni ta'minlaydi. Xaridorlar boshlang‘ich narxlarni pasayishga qaratilgan auksion hisobiga o‘z xarajatlarini maqbullashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Ular uchun elektron navbatning shakllantirilishi birja savdolarida sotib olingan mahsulotlarni o‘z vaqtida yuklamaslik kabi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni bartaraf etadi.
Portalga, shuningdek, yuklar harakatlanishini real vaqt rejimida kuzatish, dispetcherlik va yuk tashuvchi kompaniyalar xizmatini baholash funksiyalari ham kiritiladi.
“Yo‘l xaritasi”da birja savdolarida tovar derivativalari, jumladan fyuchers shartnomalari joriy etilishi ham belgilangan. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad narxlarning o‘zgaruvchanligidan himoyalanish (xejyerlash), tovar bozorlarida talab va taklif muvozanatini ta'minlash, tovarga bozor narxini shakllantirish, iqtisodiyotga bo‘sh mablag‘lar va xorijiy investorlarni jalb qilishdan iboratdir.
Shu maqsadda joriy yilning iyun oyida birja vakillari AQShning Nyu-York, Vashington va Chikago shaharlariga tashrif buyurishdi. Tashrif chog‘ida O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasi AQSh birjalari, davlat nazorat organlari, brokerlik idoralari, softver va IT kompaniyalari bilan hamkorlik aloqalarini o‘rnatdi, AQShning Tovar fyuchers savdolari bo‘yicha komissiyasi (CFTC) va “Connomara systems LLC” kompaniyasining rahbarlari bilan uchrashuvlar o‘tkazildi.
AQSh fyuchers bozorining nazorat komissiyasi vakillari bilan O‘zbekistonda fyuchers bozorlarini nazorat qilish bo‘yicha maslahatlar berish, soha ekspertlarini jalb qilish, fyuchers savdolarini O‘zbekiston bozorida amaliyotda tatbiq qilishga har tomonlama ko‘maklashishga kelishib olindi.
AQShning “Connomara systems LLC” kompaniyasi bilan esa o‘zaro anglashuv to‘g‘risida memorandum imzolandi. Unga muvofiq, tomonlar O‘zbekiston birjasi uchun fyuchers savdolari bo‘yicha dasturiy ta'minotni ishlab chiqish va zamonaviy IT texnologiyalarini joriy qilish yo‘nalishida hamkorlik qiladi.
Shu tariqa, so‘nggi yillar birja savdolarini shiddatli rivojlantirish va erkinlashtirish, elektron tijoratni ommalashtirish va birja amaliyotiga innovatsion yechimlarni joriy qilishda muhim davr bo‘ldi. Shu bilan birga, UZEX birjasi ochiq-oydinlik, shaffoflik, tuzilgan bitimlarning bajarilishini kafolatlash, talab va taklif, sof raqobat kabi an'anaviy birja tamoyillariga rioya qilgan holda, tovar segmentlarida zamonaviy savdo usullarini joriy etishni davom ettiradi.

3.