Tovarlar moddiy zahiralar auditi xususiyatlari va undagi audit amallari. Reja: «Ehtiyojlar»

---

 
Tovarlar - moddiy zahiralar auditi xususiyatlari va undagi 
audit amallari. 
Reja:
1.
«Ehtiyojlar» tushunchasi 
2.
Ehtiyojlarning turlari 
3.
Tovarlar va xizmat ishlariga bo'lgan talab 
4.
Ehtiyojlarni qondirish vositalari va usullari. 
 
Tayanch so’z va iboralar: 
Ehtiyojlarning mazmuni. Ehtiyojlarning tarkibi. Moddiy, ma’naviy 
ehtiyojlar va mehnat ehtiyoji. Ehtiyojlar tabaqalashuvi. Ehtiyojlarning 
cheksizligi. Ehtiyojlarning yuksalish qonuni. Chegaralangan resurslar, 
cheksiz ehtiyojlar, yakka, guruhiy, umumjamiyat ehtiyojlari. 
 

---

Inson tabiatning ajralmas bo’lagidir. Hamma tirik mavjudotlarda bo’lgani kabi 
insonlarda ham ehtiyojlar bor. Hamma mavjudotlar yashashi va amal qilishlari uchun 
yeyishi, ichishi, nafas olishi, dam olishi, uxlashi, issiq va sovuq havfidan saqlanishi 
va avlod qoldirishi kerak. Bularning hammasi insonga hamrox bo’lib, ular fiziologik 
ehtiyojlar deb ataladi. Insonning o’ziga xos xususiyati shundaki, u faqat biologik 
mavjudotlargina emas, balki ijtimoiy mavjudot hamdir. Shunday ekan inson 
extiyojlari boshqa mavjudotlar ehtiyojlaridan farq qiladi. Sof fiziologik ehtiyojlardan 
tashqari insonlarda iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, ruhiy, huquqiy 
ehtiyojlar ham bor. Bularning barchasi insonni yashashi va faoliyat ko’rsatishini 
ta’minlaydigan hayotiy ehtiyojlardir. Ehtiyoj va muxtojlik bir-birlaridan biroz farq 
qiladi. Ishlab chiqaruvchilar o’ylaydiki, talabalarga kitoblar kerak. Aslida talabalarga 
kitob emas, kitob varaqlarida mujassamlangan mazmun kerak. Yoki, hammamiz 
avtobusni tezroq kelishiga muxtoj bo’lib o’tiribmiz. Bizda avtobusga emas, balki uni 
manzilga tezroq eltib qo’yish xususiyatiga ehtiyoj bor. Bizga avtobusning tezligi 
kerak. 
O’z tabiatiga ko’ra fiziologik ehtiyojlar — jismoniy ehtiyojlar yoki birlamchi 
ehtiyojlardir. Har bir insonning jamiyatga kirib kelishi, avvalo ushbu ehtiyojlarni 
qondirishi asosida yuz beradi. Yana insonni shaxs sifatida kamol topishi, jamiyatda 
o’zligini topishga intilishi bilan bog’liq bo’lgan ehtiyojlar ham bor. Insonlarning 
yashashi, mehnat qilishi va ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega bo’lishi uchun 
iste’mol etilishi zarur bo’lgan mahsulotlar va xizmatlar majmui — ijtimoiy-iqtisodiy 
ehtiyojlar deb ataladi. Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarning odatdagi jismoniy ehtiyojdan 
farqi shuki, uni mehnat vositasida va tabiat ishtirokida qondiriladi, ya’ni u ishlab 
chiqarish faoliyatini talab qiladi. 
Ehtiyojlar nimalarnidir iste’mol etilishi orqali qondiriladi. Ko’lami va iste’mol 
etuvchilarning soniga qarab ehtiyojlar yakka, guruhiy va umumjamiyat ehtiyojlariga 
ajraladi. Har bir kishining ta’bi, xulq-atvori va jamiyatda tutgan mavqeiga qarab 
vujudga keladigan ehtiyojlar —yakka ehtiyojlardir. Masalan, Axmadullo — oddiy 
mehnat kishisi. Oddiy, ammo pokiza kiyinishni yaxshi ko’radi. Do’stlari ko’paygan 
sari o’zini yaxshi xis etadi. Raxmatillo — oliy ma’lumotli, katta xususiy korxonani 
boshqaradi. Korxonaning samarali faoliyati haqida qayg’uradi. Yangi modeldagi 
avtomobilda yurishni qoida qilib olgan. Restoranlarda ovqatlanishni afzal deb biladi, 
go’shtli taomlarni xush ko’radi. Shaklan yakka, mazmunan ko’pchilik bilan 
birgalikda qondirishini talab qiladigan ehtiyojlar — guruhiy ehtiyojlardir. Masalan, 
bir guruhda 30 ta o’quvchi bor. Har bir o’quvchi ko’proq bilim olish niyatida 
kollejga keladi. Ammo bu niyatga u butun guruh o’quvchilari bilan birgalikda dars 
tinglash, vazifalar tayyorlash, to’garaklarda va jamoat ishlarida faol qatnashish orqali 
erishadi. Bu yerda har bir ayrim o’quvchining yakka ehtiyoji uchun va kollejning 
umumiy ehtiyoji bilan, birlashadi. Bu ehtiyojlarni qondirishda kollej jamoasi va 
kollej ixtiyoridagi mol-mulk qatnashadi. Oilaviy ehtiyoj guruhiyiy ehtiyojning o’ziga 
xos ko’rinishidir. Ota-onalarimiz, opa-akalarimiz zavodlarda, fabrikalarda va turli 
tashkilotlarda ishlaydi. Bu yerlarda ham guruhiy ehtiyojlar amal qiladi. Har bir 
ishchi, har bir hodim yaxshi ishlab, daromad olishga harakat qiladi. Ammo bu yakka 
ehtiyojlarni talablar darajasida qondirishi uchun mehnat jamoalarining umumiy 
ehtiyojlarining umumiy istagi— korxona faoliyati yuksak samara berishi lozim. 

---

Mamlakatda millionlab aholi yashaydi, minglab korxona, tashkilot va muassa-
salar faoliyat ko’rsatadi. Aholi va mehnat jamoalarining yakka va guruhiy ehtiyoj-
larining majmui umumjamiyat ehtiyojlarini vujudga keltiradi. Mamlakat aholisi va 
mehnat jamoalarining jamiyatga birlashib, yaxlit organizm sifatida amal qilishini 
ta’minlaydigan ehtiyojlar ham umumjamiyat ehtiyojlarining tarkibiy qismlaridir. 
Bular: mamlakat tinchligi; aholining sihat-salomat yashashi va kamol topishi; 
cheklangan resurslardan tejamli foydalanish; atrof-muhit tozaligi; yalpi milliy 
mahsulot va yalpi milliy daromadning ko’payib borishi; davlatning jahon 
miqyosidagi mavqeini oshib borishi va boshqalar. Jamiyatdagi ehtiyojlarning 
miqyosi va bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyati quyidagilarga bog’liq: 
1. Mamlakat iqtisodiy taraqqiyotidagi erishilgan darajaga;
2. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzumiga; 
3. Hayot kechirishning tabiiy-jug’rofiy sharoitiga; 
4. Tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlarga; 
5. Xalqaro muhitga va hamkorlik darajasiga. 
Ma’lumki, dunyoda xalq xo’jaligi rivojlangan mamlakatlar, rivojlanayotgan va 
kambag’al mamlakatlar bor. Masalan: Efiopiya, Samoli, Chad kabi mamlakatlardagi 
yakka, guruhiy va umumjamiyat ehtiyojlarini AQSH, Yaponiya, Lyuksemburg kabi 
mamlakatlardagi yakka, guruhiyiy va umumjamiyat ehtiyojlariga solishtirsak, bu 
mamlakatlardagi ehtiyojlar miqyosi va qondirish imkoniyatlarida juda katta farq 
borligini ko’ramiz. Rivojlangan mamlakatlar ehtiyojlarining miqyosi keng va xilma 
xildir. Kishilik jamiyati turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarni bosib o’tmoqda.
XX
asrning 70 yildan ortiqroq davrda dunyoda ikki bir-biriga qarama qarshi tuzum — 
kapitalizm va ijtimoiyizm amal qildi. Kapitalizm sharoitida jamiyat aholi yoppasiga 
mulksiz ishlab chiqarish vositalariga tayanadi. O’tgan o’n yilliklarda kapitalistik 
mamlakatlarda mulkiy munosabatlarning insoniylashuvi yuz berdi va juda ko’p 
mulksiz kishilar mulk egalariga aylanib qoldi. Bozor iqtisodiyoti deb atalmish yangi 
iqtisodiyotda odamlar-ning mulk egalariga aylanib borishi ularning ehtiyojlarini 
kengayib, xilma xillashib borishi bilan birgalikda bordi. Jamiyat a’zolarining 
aksariyat ko’pchiligida o’zlarida mujassamlangan butun iqtisodiy imkoniyatlarini 
ishga solib, halol mehnat qilish orqali boyib borishga intilish ehtiyoji tarkib topdi
aholi mulksizligiga asoslangan ijtimoiyistik jamiyatda esa aholining yashash darajasi 
yillardan-yillarga pasayib bordi. Shunga muvofiq ravishda aholining ehtiyojlari 
torayib, bir xillashib bordi. Aholini aksariyat ko’pchiligida birlamchi hayotiy 
ehtiyojlar ustun bo’lib qoldi. Yoki bo’lmasa, ehtiyoj-larning jamiyat taraqqiyotiga 
butunlay zid shakllari: amalidan foydalanib boyib olishga intilish; qo’shib yozish 
hisobiga boyish poraxo’rlik; tamagirchilik bilan kun o’tkazish; boqimandalik 
ehtiyojlari vujudga keldi va avj oldi. 
Hayot kechirishning tabiiy-jug’rofiy sharoitini ehtiyojlarga ta’siri shunda 
ifodalandiki, sovuq iqlimli mintaqa xalqlarning ehtiyojlari issiq iqlimli mintaqa 
xalqlarining ehtiyojlariga qaraganda kengroq va xilma xilroqdir. Sovuq iqlimli 
mintaqada yashashlari va faoliyat ko’rsatishlari uchun odamlarga issiq kiyim-
boshlar, poyafzallar, issiq uy-joy, yuqori kalloriyali ovqatlar kerak. Holbuki, issiq 
mintaqa xalqlari bunday narsalarga ehtiyoj sezmaydi. Har bir xalqning o’ziga xos 
tarixiy-milliy an’analari va odatlari bor. Bu an’ana va odatlar shu halq ehtiyojlari 
tarkibidagi o’ziga xoslikni keltirib chiqaradi. Masalan: kishilar jahon miqyosida keng 

---

iste’mol etiladigan ust-bosh va poyafzallardan kostyum-shim, pal’to, plash, kurtka, 
mayka, shlyapa, tuflilarni xavas bilan kiyadilar. SHu bilan birga, milliy liboslarimiz 
to’n, do’ppi, chakmon, yaktak, poyafzallardan maxsi, kovushlarni nihoyatda 
qadrlaydilar. Cho’chqa go’shtini kamdan-kam iste’mol etganlari holda, qo’y 
go’shtiga o’chlar. Ehtiyojlar o’z harakteri va nimaga qaratilganligiga qarab ham 
guruhiylanadi. Shu jihatdan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar uch qismga bo’linadi: 1) 
Moddiy ehtiyojlar; 2) Ma’naviy-ruxiy ehtiyojlar; 3) Mehnat ehtiyojlari.
Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular inson paydo bo’lishi bilan birga yuzaga kelgan. 
Ular fiziologik ehtiyojlardir. Ulardan farqliroq, ma’naviy-ruhiy ehtiyojlar azaliy 
bo’lmay, jamiyat taraqqiyotining keyingiroq bosqichlarida, aniqrog’i tsivilizatsiya 
paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi. Moddiy ehtiyojlar odamlar uchun eng zarur va 
hayotiy bo’lib, oziq-ovqat, kiyim-bosh, uy-joy, salomatlik vositalari, transport, aloqa 
ehtiyojlaridan iboratdir. Moddiy ehtiyojlarning qondirilishi yashashning birlamchi 
shartidir. Moddiy ehtiyojlar jamiyat taraqqiy etib borgani sari tarkiban o’zgarib, 
mazmunan kengayib boradi. Bu hol ayniqsa, aloqa, transport va salomatlik vositalari 
ehtiyojlarida sezilarli kechadi. Ma’naviy-ruhiy ehtiyojlar insonni jamiyatga kirib 
kelishini ta’minlashga qaratilgan ehtiyojlardir. Baxtli bo’lishga intilish, tabiiy 
xudbin-lik, bilim olish, takomillashuvga intilish, adolatga chanqoqlik, baxslashish, 
vatanpar-varlik ehtiyojlarini qondirishi insonni kamolot sari yetaklaydi.