To‘yingan uglerod atomiõagi vodorodning elektrofil

39. TO‘YINGAN UGLEROD ATOMIÕAGI VODORODNING ELEKTROFIL ALMASHINISH REAKSIYALARI TO‘G‘RISIDA
To'yingan uglerod atomidagi vodorodning elektrofil almashinisli reaksìyasini quyidagi umumiy sxema bilan ko'>atish mumkin:

R-O^-H ^x’
—H
R—CH;-X

Bunday reaksiyaning to‘yingan ugłevodorodlarda borishi mushkul, chunki protonni tortib olib karbanion hosil qi1a oladigan reagent topi- lishi qiyin.
Ameńkalik olim G.Ola ning olib borgan tadqiqotlari shuni 9o‘r- satdiki, juda kuchli Ńslotalar, superkislotalar ishtirokida to‘yingan ug1e- vodorodlardagi vodorodni elektrofil mexanizmda almashtirish mumkin. Masalan, alkillasŞ Ńtrolash re&iyalari bunday sharoitd^a elektrofil mexanizmda sodir bo‘ladi.
Hlùiltash•
(CH,_hCH+M|SbF,FSO J* -.- - (cx,_hc1ssr,rso,F + x,

(CH )₃M SbP FSO *+ (CH₃)₃CH

^SOtCl? {CH )jC C(CI-ItŞ + ^{H' SbFtFSO}

3
-78 C

Nitrolash:
(CHj)jCH + NOJțPFJ]
(CŁIJ}jCNO₂ + PF₅ + HF

SbFt
^CQ + C _{2 O CIF"} CHJC1 + HCI

^Agar almashinish sodir bo'ladigan CH₃-metil guruhi biror elektro- ^noakseptor guruh bilan bog'langan bo‘lsa, yuqoridagi reaksiya osonlik bilan boradi. Bznday ^elektronoakseptor guruh sifatida aromatik va gete- ^roaromatik ugle^vodorodlaming qoldig'i Ar-, atsil-guruh (R-CO-), ^akoksil guruh (R-O-), nitrO guruh (NO_z-), sian guruh (-CN) va _hoka- zolar bo‘lishi mumkin. Bu guruhlar ta'sirida protonning chiqib _ketishi osonlashadi va hosil bo‘lgan karbanion shu guruh ta'sirida barqaror- ^{lashadi. Quyidagi reaksiyalarni}ng ^{yuqori unum bilan ketishi fikrimiz-} ning dalilidir:

kat, asos




Yuqorida keltirilgan reaksiyalar fazalararo katalizatorlar ishtirokida olib borilganda shunday ywhi natijalar olingan.
To*yingan uglerod atomidagi vodorodoing elektrofil almashinish reaksiyalari geıerilmetilketonlar qatorida ham keng tarqalgan. Masalau. furil- yoki tienilmetilketonlar xona haroratida metil-, etil-, propityo- didlar hamda belızilbromidlar bitan alkillanganda tegishli C-dialkilke- tonlami 52-75% ununı bilan hosil qiladi. Bu mahsuloılar monoal- kilketonlar hosil bo‘1ish orqali olinadi:




Bu yerda X=O, S.
D^{ialkil-mahsulotlar yuqori haroratda alliillanganda uchinchi vodo-} rod ham almashinadi:
^{+ RX}


Alkillovchi agentlar sifatida etil-, propil- yoki butilyodidlar ishlatil- ganda esa qisman O-mono va C,O-dialkilmahsulotlar hosil bo‘1ishi kuzatilgan.
Fııril(ienil)-2-metilketonlaming allilbromid bilan reaksiyasida di- va oi-alJil-, propargilbromid bilan alkillanganda esa tripropargil-mah- sulotlar hosil bo‘ladi:

—CH * CH₂==CH—CHI—Br
X
CH H—CH —Br
—CH(CHI—CH CHJh

Shu xildagi reaksiyalar pirrol qatorida o'tkazilganda alkillash birin- ci navbatda azot atomiga va undan keyin metil guruhiga ketadi: