Transport logistikasi

Pozitsiya №
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Zahira narxi, 
mln.soʻmda
30 
160 
290 
380 
10780 
12360 
40 
20 

---

170 
Pozitsiya № 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
Zahira narxi, 
mln.soʻmda 
8960 
3230 
370 
2110 
14200 
6620 
30 
2190 
Faraz qilaylik, A kategoriyaga zahiralarning 80 % ini tashkil 
qiluvchi nomenklatura (mahsulot), B kategoriyaga – 15 %, C 
kategoriyaga esa qolgan 5% zahira mahsulot tegishli boʻlsin. 
Hisoblash tartibi
:
-
3 ustun hisoblanadi,
-
shu ustun qiymatlari kamayish tartibida saralanadi,
-
4 ustun hisoblanadi,
-
soʻngra 
tanlangan 
nisbatlarga 
muvofiq 
zahira 
kategoriyalarini ajratiladi. 
Jadval 13.3. Zahiralarning 16 turidan iborat roʻyxat uchun 
hisoblash natijalari 
Pozitsiya 
№ 
Oʻrtacha 
zahira, 
mln.soʻm 
Ulush, foizda
Oʻsuvchi 
natijali ulush
Kategoriya
1 
2 
3 
4 
5 
13 
14200 
22,989 
22,989 
Kategoriya 
A 
6 
12360 
20,010 
42,998 
5 
10780 
17,452 
60,450 
9 
8960 
14,505 
74,955 
14 
6620 
10,717 
85,673 
Kategoriya 
B 
10 
3230 
5,229 
90,902 
16 
2190 
3,545 
94,447 
12 
2110 
3,416 
97,863 
4 
380 
0,615 
98,478 
Kategoriya 
C 
11 
370 
0,599 
99,077 
3 
290 
0,469 
99,547 
2 
160 
0,259 
99,806 
7 
40 
0,065 
99,870 
15 
30 
0,049 
99,919 
1 
30 
0,049 
99,968 
8 
20 
0,032 
100,000 
Jam
i 
61770 
100,00
0 

---

171 
 
Bu jadvaldan koʻrinmoqdaki, birinchi A kategoriyaga zahiralarning 
4 turi, 13, 6, 5, 9 va qisman 14 kiradi (zahiralar assortimenti katta 
boʻlganda bunaqa qisman qoʻshilishlar deyarli uchramaydi). Ikkinchi B 
guruhga 14, 10, 16 va 12 turlar kirsa, qolgan 8 nomdagi assortiment esa 
C guruhga tegishli. 
Shunday qilib, A kategoriyaga taaluqli zahiralar eng koʻp e‘tiborni 
talab qilar ekan. Zahiralar narxining oʻsish diagrammasi (Pareto):
13.6-rasm. Zahiralar narxining oʻsish diagrammasi 
2-Masala
. Quyidagi jadvalda keltirilgan mahsulot kategoriyalari 
uchun XYZ metodi boʻyicha mahsulotlarni guruhlashtiring. 
Jadval 13.4. Mahsulot turlari 
Pozitsiya
№ 
Variatsiya
koeffitsiyenti, % 
Pozitsiya
№ 
Variatsiya
koeffitsiyenti, % 
Pozitsiya
№ 
Variatsiya
koeffitsiyenti, % 
1 
5,032 
41 
0,303 
81 
58,915 
2 
0,407 
42 
4,297 
82 
0,079 
3 
0,297 
43 
3,964 
83 
2,523 
4 
1,555 
44 
0,273 
84 
0,094 
5 
0,645 
45 
0,423 
85 
0,100 
6 
0,762 
46 
0,207 
86 
0,167 
7 
3,200 
47 
6,339 
87 
0,439 
8 
13,267 
48 
11,79
88 
0,226 

---

172 
6 
9 
0,284 
49 
0,864 
89 
64,063 
10 
72,423 
50 
21,88
4 
90 
14,238 
11 
0,202 
51 
2,226 
91 
15,496 
12 
1,912 
52 
98,87
1 
92 
0,296 
13 
15,684 
53 
65,86
7 
93 
8,195 
14 
6,336 
54 
0,027 
94 
10,329 
15 
3,556 
55 
0,024 
95 
0,193 
16 
1,036 
56 
43,63
8 
96 
53,813 
17 
0,523 
57 
2,708 
97 
0,557 
18 
40,317 
58 
35,72
2 
98 
0,272 
19 
1,021 
59 
78,33
1 
99 
67,540 
20 
41,680 
60 
0,046 
100 
2,785 
21 
61,439 
61 
94,37
5 
101 
97,149 
22 
15,457 
62 
2,036 
102 
57,089 
23 
0,007 
63 
41,52
7 
103 
17,224 
24 
0,933 
64 
0,119 
104 
97,362 
25 
27,210 
65 
0,056 
105 
13,367 
26 
1,091 
66 
27,80
3 
106 
2,811 
27 
0,141 
67 
23,53
5 
107 
80,321 
28 
0,129 
68 
13,87
108 
0,265 

---

173 
8 
29 
64,789 
69 
0,072 
109 
0,094 
30 
79,337 
70 
0,067 
110 
0,066 
31 
13,360 
71 
96,93
7 
111 
6,276 
32 
14,019 
72 
6,372 
112 
25,327 
33 
4,629 
73 
86,66
8 
113 
18,644 
34 
17,464 
74 
76,01
2 
114 
18,960 
35 
7,503 
75 
10,00
8 
115 
66,414 
36 
41,169 
76 
51,44
6 
116 
87,610 
37 
6,262 
77 
6,132 
117 
84,113 
38 
40,773 
78 
14,95
9 
118 
18,950 
39 
99,379 
79 
4,376 
119 
8,005 
40 
5,738 
80 
46,73
5 
120 
19,604 
 
Masalani yechish. 
XYZ metodi turli oʻrindagi zahiralarni ishlatish 
chastotasini tahlil qilishga asoslangan. Zahiralarni ularni ishlatish 
chastotasi va tebranishi asosida strukturalashtirish menejmentni korxona 
faoliyati uchun muhim jihatlarga qaratish (alohida hisob yuritish) 
imkonini 
beradi. 
XYZ-tahlil 
uchun 
quyidagi 
formula 
bilan 
hisoblanuvchi variatsiya koeffitsiyentidan foydalaniladi: 


i
n
i
i
i
i
x
n
x
x
V
/
1
2




, 
bu yerda 
i
x
– hisob davrida ushbu mahsulotga talab qiymati, soʻmda; 
i
x
– hisoblash davrida statistik qiymatlar boʻyicha oʻrtacha qiymat. 
n
– hisoblash davrlari soni (statistik qiymatlar).

---

174 
Xuddi ABC-metodidagidek, zahiralar kategoriyalari ulushlari 
turlicha boʻlishi mumkin (qoʻllash usuliga bogʻliq ravishda). Masalan, 
variatsiya koeffitsiyentiga bogʻliq ravishda taqsimlanganda zahira 
oʻrinlari taqsimoti quyidagicha boʻlishi mumkin: 
X
 – variatsiya koeffitsiyenti, 10 % gacha, 
Y
 – variatsiya koeffitsiyenti, 10 % dan 25 % gacha, 
Z
 – variatsiya koeffitsiyenti, 25 % dan yuqori.
 
Umumiy holda XYZ-metod quyidagi amallarni bajarishni talab 
etadi: 
1. Korxona umumiy zahirasida har bir turning variatsiya 
koeffitsiyentini hisoblash; 
2. Zahiralarni variatsiya koeffitsiyentlarini oʻsish boʻyicha 
tartiblash; 
3. Variatsiya koeffitsiyentlarining qiymatlariga mos ravishda 
turlarni guruhlash. 
Umuman hisoblashlar ABC-metoddagi hisoblashlar bilan oʻxshash. 
Shuni ta‘kidlash kerakki, har ikkala tahlil metodlarini (ABC va 
XYZ) birgalikda qoʻllash taqsimlangan zahiralarning 9 kategoriyasidan 
iborat matrisa qurish imkonini beradi:
13.6-rasm. ABC va XYZ – analiz matrisasi 
Masalan yuqoridagi har ikkala metodlarni birgalikda qoʻllash 
natijalarini ushbu matrisa kabi tasvirlash mumkin: 

---

175 
A 
B 
C 
X 
1, 9 
6 
Y 
7, 10 
2 
Z 
4, 8 
3, 5 
Bunda 
AX
(1 va 9) guruhidagi mahsulotlar yuqori sotuv hajmi va 
barqarorligi bilan ajralib turadi. Bu mahsulotlarni doimo sotuvdv 
boʻlishini ta‘minlash zarur, ammo ortiqcha sugʻurta zahira yaratish 
kerak emas, zero bu guruh mahsulotlariga talab oson bashorat qilinishi 
mumkin. 
BY
guruhi mahsulotlari (7 va 10) yuqori sotuv hajmiga ega boʻlsada 
yetarli barqarorlikka ega emas. Bu guruh mahsulotlari sotuv hajmida 
ma‘lum trendga – pasayish va oʻsishga ega deb hisoblanadi. Ularning 
doimiy mavjud boʻlishini ta‘minlash uchun ularning sugʻurta zahirani 
koʻpaytirish kerak.
AZ
guruh mahsulotlari (4 va 8) yuqori sotuv hajmiga va past talab 
bashoratiga egaligi bilan ajralib turadi. Bu guruh mahsulotlari bilan 
doimiy ta‘minlab turish uchun ayrim hollarda ortiqcha sugʻurta 
zahiralari yaratiladi, ammo bu kompaniyaning jami mahsulot 
zahirasining ortib ketishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bu 
yerda mahsulotni tez-tez yetkazib berishni, ishonchli ta‘minotchi bilan 
ishlashni, bu mahsulotlar sarfi nazoratini puxta tashkil qilishni tavsiya 
qilish mumkin.
CX 
guruh mahsulotlari (6) uchun sugʻurta zahiralarini minimal 
darajagacha kamaytirish va zahiralarni buyurtmalar oʻrtasida oʻzgarmas 
davrali boshqaruv tizimiga oʻtish mumkin. 
CY 
guruh mahsulotlari (2) boʻyicha doimiy hajmdagi buyurtma 
tizimiga oʻtish, ammo tashkilot iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqib 
sugʻurta zahirasini ham tashkillashtirish mumkin. 
CZ 
guruh mahsulotlariga 3 va 5 turdagi mahsulotlar kiradi. Imkon 
darajasida bu mahsulotlarni assortimentdan chiqarish kerak. Har qanday 
holatda ham ularni muntazam nazorat qilish kerak, chunki aynan mana 

---

176 
shu mahsulotlar tufayli nelikvidlar yuzaga keladi, bundan esa korxona 
zarar koʻradi.