Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya 
va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108 Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid 
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884-son Qarori.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 25-yanvardagi “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab 
quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4963-son Qarori.
4. Alkarov E.M., Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida pedagog kadrlar uzluksiz kasbiy rivojlanishini boshqarish 
samaradorligini oshirish // Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan disser-
tatsiyasi. – Toshkent, 2021.
Foydalanilgan internet resurslari:
1. https://www.lex.uz - Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 
2. https://kun.uz/news/2021/03/10/ endi-xalq-talimi-xodimlari-har-yili-malaka-oshirishadi-rektor-bilan-suhbat
3. https://onlinedu.uz/ 
4. http://www.iyet.mesi.ru/dis/oglo.htm 

---

18
e-mail: [e-mail]
2023-yil 7-son
Tilshunoslik
Muhammadjon SOLIJONOV,
Qo‘qon davlat pedagogika instituti, 
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
LINGVOKULTUROLOGIYA ZAMONAVIY 
TILSHUNOSLIK YO‘NALISHI SIFATIDA
V.A.Maslova lingvokulturologiya rivojlanishidagi ikki davrni ajratib oladi: “Birinchi davr – fanning rivojlanish 
asoschilari bo‘lgan V.Gumboldt, A.Potebnya, E.Sepir va boshqalar asarlari; ikkinchi davr – lingvokulturologiyaning 
mustaqil tadqiqot sohasi sifatida shakllanishi. Ilm-fan rivojlanishi dinamikasi biz ostonasida turgan yana bir uchin-
chi davrni oldindan aytib berishimizga imkon beradi, ya’ni bu tilshunoslikning fundamental sohasi – lingvokultur-
ologiyaning paydo bo‘lishidir” [1: 54].
Lingvokulturologiya madaniyatshunoslik, etnologiya, psixologiya va umumiy tilshunoslik kabi sohalar tadqiqini 
o‘z ichiga oluvchi yaxlit fan sohasi hisoblanadi. Tilshunoslik uchun o‘rganish obyekti bo‘lgan an’anaviy til ushbu fan 
sohasida madaniyatni yaratish, rivojlantirish va saqlash vositasi sifatida tavsiflanadi [2]. Lingvokulturologiyaning 
asosiy diqqat markazi muayyan dunyoni uyg‘unlikda olamning lisoniy manzarasini shakllantiradigan konsepsiyalar 
yordamida tasniflashga qaratilgan [3: 32]. Asosiy maqsad biror til strukturasi va til sohibi fikrlashi o‘rtasidagi qat’iy 
korrelatsiyani nazarda tutadigan “mental-til majmuyi” kabi hodisani o‘rganishda namoyon bo‘ladi [4: 12].
Til va madaniyat munosabatini, tilda madaniy qarashlarning ifodalanish darajasini tahlil qiluvchi lingvokultur-
ologiya sohasida dunyo xalqlarining milliy-madaniy, qadimiy hamda zamonaviy qarashlari, urf-odat, an’ana, qadri-
yatlarning muayyan xalq nutqida ifodalanish xususiyatlari tahlil qilinadi [5: 17].
Lingvokulturologiyaning vazifalaridan yana biri tilning milliy-madaniy vositalarini o‘rganishdir. Bu holatda inson 
(biror millat vakili) xarakteri, tashqi ko‘rinishi, o‘zini tutishi va so‘zlashining she’riy va nasriy matnlar, frazeologizm 
va metaforalar, maqol va matallar bilan ifodalanishini lingvokulturologik hodisa sifatida ko‘rishimiz mumkin. Ularda 
nafaqat til markerlari, balki lingvokulturemalar ham mavjud.
Lingvokulturologiyaning obyekti madaniyat va unga aloqador qadriyatlar va afzalliklar haqidagi ma’lumotlarni 
ifodalovchi til va shu tildan foydalanib, ushbu madaniyatni yaratuvchi inson o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni o‘rgan-
ishdir. Obyekt bir necha fundamental fanlarning tutashuvi, ya’ni lingvistika va madaniyatshunoslik, etnografiya 
hamda psixolingvistika kesimida o‘rganiladi [2: 36].
Madaniyatda majoziy, etalon, tasviriy-metaforik ma’nolarga ega bo‘lgan va insonlar ongi natijalarini umum-
lashtiruvchi, ya’ni arxetipik va prototipik afsona, marosim, folklor va diniy diskurslar, she’riy va nasriy matnlar, 
frazeologizm va metaforalar, belgi va paremiyalar (maqol va matallar)ni umumlashtiruvchi til birliklari ushbu fan 
predmeti hisoblanadi [6: 10].
Olimlar lingvokulturologiyani turlicha talqin qilishadi. V.N.Teliya fikricha, lingvokulturologiyaning obyekti nafaqat 
millat doirasidagi madaniy ma’lumot, balki umuminsoniy doiradagi madaniy ma’lumotlar hamdir. Masalan, “Injil” va 
“Qur’on”dagi turli elatlarga mos keladigan madaniy universaliyalar [7: 203].
Lingvokulturologiya til va madaniyat o‘rtasidagi munosabatni, etnik mentalitetning tilda ifodalanishi va amalga 
oshishini tadqiq etadi [8: 466–476]. Lingvokulturologiyaning asosi aniq madaniy konseptlar semantik belgilarining 
o‘ziga xos xususiyatlarini sistemaga solishga qaratilgan [4: 12].
Y.M.Vereshagin va V.G.Kostomarov lingvomamlakatshunoslik va lingvokulturema kabi turlarni farqlashadi. 
Ularning fikricha, lingvomamlakatshunoslik aynan bir tilda o‘z aksini topuvchi o‘sha tilga xos milliy realiyalarni 
o‘rganadi. Bular ekvivalentsiz til birliklaridir [9: 320].
V.A.Maslova lingvokulturemani quyidagi turlarga bo‘linishini ta’kidlaydi: 1) ekvivalentsiz leksika va lakunalar; 
2) mifologik til birliklari, tilda o‘rnashib qolgan arxetiplar, urf-odatlar, marosim va e’tiqodlar; 3) paremiologik til bir-
liklari; 4) tilning frazeologik fondi; 5) etalonlar, stereotiplar, simvollar; 6) metafora va lisoniy obrazlar; 7) tillarning 
stilistik qatlami (adabiy va noadabiy shakllar); 8) nutqiy xulq; 9) nutq madaniyati [2: 36].
V.V.Vorobyevning fikricha, “Lingvokulturema til belgisining shakli va ushbu belgini ifoda etadigan madaniy 
ma’no va mazmun majmuyidir. Lingvokulturema til belgisining chuqur mazmuniga o‘zining tarkibiy elementi sifati-
da potensial mavjud bo‘lgan muhim ma’noni beradi” [3: 48].
Olam manzarasini inson tilida aks ettirish masalasini o‘rganishda odatda quyidagi triada (uch tushuncha) asos 
qilib olinadi: atrof-muhit, inson miyasida muhit tasviri va bu tasavvur natijalarining tildagi ifodasi. Ushbularga tayan-
gan holda, inson atrof-muhitni o‘z tili orqali aks ettiradi, deb hisoblash mumkin.
Shu munosabat bilan so‘z birikmalari, frazeologik birliklar, metaforalar, ramzlar va boshqa uslubiy qurilmalar 
keng ko‘lamda o‘rganiladi. Buning bari xalq madaniyati, mentaliteti haqidagi bebaho ma’lumotlar manbayidir; ular-
da afsonalar, rivoyatlar, urf-odatlar, xalq e’tiqodi, ijtimoiy tuzum va mafkura aks ettirilgan.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
19
2023-yil 7-son
Tilshunoslik
Til madaniyat bilan chambarchas bog‘liq. Til madaniyatda rivojlanadi va uni ifoda etadi. Til o‘z birliklarida 
madaniyatni asraydi va uni avlodlarga yetkazadi. Lingvokulturologiya – tilshunoslik va madaniyatshunoslik ora-
lig‘ida paydo bo‘lgan va tildagi millat aksini o‘rganuvchi fan. Til madaniy ahamiyatga molik ma’lumotlarni o‘zida 
jamlaydi va saqlaydi. A.Abduazizov e’tiroficha, linvokulturologiya til va madaniyat, o‘zaro madaniy masalalarni 
ilmiy tadqiq etadi. Bu soha faqat madaniyat bilan emas, balki u orqali turli milliy urf-odatlar, diniy hodisalar, milliy 
konseptlar, dunyoni til orqali ongli his qilish vositalarini o‘rganadi. Dunyoning til xaritasi, umuman, ularning insonlar 
ongidagi mantiqiy ifodasi bilan mos keladi. Bu masalani kengroq va chuqur ilmiy o‘rganish lingvokulturologiya va 
lingvokognitologiya bilan bog‘liqdir [10: 144].
Demak, lingvokulturologiyaning maqsadi tilning o‘z tarkibiy qismlarida namoyon bo‘ladigan madaniyatni saqlab 
qolish va uni verballashtirish usullarini o‘rganishdir. Tilning madaniyat orqali tadqiqi esa, tobora dolzarblashib bor-
moqda, inchunun, zamonaviy tilshunoslikda yangi lingvoma’naviyatshunoslik [11] kabi soha paydo bo‘layotgan va 
yuksak natijalar kutilayotgan bir vaqtda tilshunoslikda anchadan buyon o‘z fundamental bazasiga ega lingvokultur-
ologiyani tadqiq etmaslik fan rivojidan o‘zini chetga olishdek tuyuladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. Учебное пособие. – Москва: Наследие, 1997.
2. Маслова В.А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. – Москва: Издательский 
центр «Академия», 2001.
3. Воробьев В.В. Лингвокультурология: (Теория и методы) – Москва, 1997.
4. Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: Курс лекций. – Москва, 2002.
5. Tosheva D.A. Zoonim komponentli maqollarning lingvokulturologik xususiyatlari: Fil. fan. PhD diss. – Toshkent, 2017.
6. Сабитова З.К. Лингвокультурология: учебник. – Москва: ФЛИНТА, 2013.
7. Телия В.Н. Метафоризация и её роль в создании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке. 
Язык и картина мира. Москва: Наука, 1988.
8. Телия В.Н. Рефлексы архетипов сознания в культурном концепте «родина» // Славянские этюды. Сборник к 
юбилею С.М.Толстой. – Москва, 1999.
9. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. – Москва: Русc. язык, 1980.
10. Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. – Toshkent: Sharq, 2010.
11. http://marifat.uz/marifat/ruknlar/fan/1088.htm (B.Mengliev. Til bag‘ridagi ma’naviyat: lingvoma’naviyatshunoslik va un-
ing istiqbollari haqida – 9.03.2018)