Tuproq eroziyasi va unga qarshi kurash choralari

«Zamonaviy dunyoda amaliy fanlar: muammolar va 
yechimlar» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya 
foydalanilganda yuzaga keladi (antropogen eroziya). Bunda eroziya jadalligi 
keskin kuchayib, yo‘qotilgan tuproq qatlamlari qayta tiklanmaydi. 
O‘rta Osiyoning sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida tuproqning 
irrigatsion eroziyasi keng tarqalgan bo‘lib, u suv eroziyasining bir ko‘rinishidir. 
Yer nishabligi katta bo‘lgan yerlar o‘zlashtirilib, paxtachilikda foydalana 
boshlashi natijasida keyingi yillarda ana shunday eroziya maydonlari ko‘payib 
bormoqda. Masalan, O‘zbekistonning sug’oriladigan rayonlarida irrigatsion 
eroziya maydonlari 1990 yilda 695, 1 ming gektar bo‘lgan bo‘lsa, 2012 yilga 
kelib taxminan 1051,9 ming gektarni tashqil etdi. 
O‘zbekiston tuproqshunoslarining ma’lumotlariga ko‘ra, qiya maydonlarda 
bir marta egatlab sug’orilganda suv oqizib ketadigan tuproq gektariga 22-50 
tonnaga, o‘ta qiyaliklarda esa 690 tonnaga etadi. Masalan, 3-50 nishab 
maydonlardagi oqava suvlarni 94 foiz tuproq atigi 6 foiz qum borligi aniqlangan. 
Bir yilda har gektardan o‘rtacha 100 t tuproqinng yuvilib ketishi 100 kg 
azot va 115 kg fosfor yo‘qolishi demakdir.
Nishabligi katta joylarda dalaga suv yuqori oqim bilan oqib kelganda uning 
oqish tezligi kritik qiymatga yetadi va egatni yuvib keta boshlaydi. Kritik tezlik 
tuproqning erozion turg’unligiga, mexanik tarkibi, donadorligi va boshqa 
xossalariga bog’liq. 
Irrigatsion eroziya oqibatida tuproqning suv-fizik, agrokimyoviy va 
mikrobiologik xossalari keskin yomonlashadi, unumdorligi pasayadi, paxtaning 
hosildorligi 30-40 foiz va undan ko‘proq kamayadi, tolaning sifati pasayadi va 
chigit sekin unib chiqadi. 
Tuproqning xaydalma qatlami yuvilganda oziq qatlami yuvilib ketishidan 
tashqari, tuproqning fizik xossalari keskin yomonlashadi. Gumusli gorizont 
yuvilganda kam unumli zich haydalma osti qatlami yer yuzasiga chiqib qoladi. 
Bu yerlarda o‘simliklar hayoti va mikroorganizmlar faoliyati uchun zarur 
sharoitlar yomonlashadi, ikkinchidan suvning singishi qiyin bo‘lganidan, 
tuproqning yuvilishi kuchayadi. 
Bahorda tuproq yuzasida suv oqimlarining ko‘p bo‘lishi (60-80 foizigacha 
oqib ketadi) va suv o‘tkazuvchanlikning yomonligi natijasida eroziyalangan 
tuproqlarda aktiv nam zahirasi kam to‘planadi. 
Shamol eroziyasi ham qishloq xo‘jaligiga katta ziyon keltiradi. Shamol 
eroziyasi ham qishloq xo‘jaligiga katta ziyon keltiradi. Shamol tasirida 
tuproqning 2,5 sm qatlami uchirib olib ketilganda ham xar bir gektar 
maydondan 450-1000 kg azot, 100-200 kg fosfor, 3,5tG’ga qadar kaliy va 15 
tonnagacha gumus yo‘qotiladi. Bundan tashqari issiq garmsellar, chang 
bo‘ronlari ekinlar hosiliga salbiy tasir etadi. Shamol eroziyasi tufayli yo‘qotilgan 

---

27