Tuproqning oziq rejimi va uni boshqarish usullari Reja

Kalsiy metafosfat. Tarkibida faqat fosfor tutgan oddiy o‘g‘it, AQShda olingan. Suvda erimaydi, lekin ammoniyning limon kislota bilan
hosil qiladigan mo`tadil tuzi eritmasida eriydi.

Preqipitat tarkibidagi fosfor suvda yaxshi eri maydi, lekin ammoniy nitratda eriydi va uni o`simliklar yaxshi o‘zlashtiradi.
Fizikaviy xossalari yaxshi: mushtlashib qolmaydi, sochiluvchan, har qanday o‘git bilan aralashtirish mumkin. Tarkibidagi fosfor (R₂0₅)ning miqdori xom ashyoga bog‘liq ravishda 25-27% dan 30-35% gacha o‘zgarib turadi. Preqipitatni barcha tuproqdarda turli ekinlarga asosiy o‘g‘it sifatida ishlatish mumkin. U tuproqda
superfosfatga nisbatan kamroq bog‘lanadi, shu sababli tarkibida uch valentli metall oksidlari ko‘p bo‘lgan nordon tuproqlarda, shuningdek, serkarbonat bo‘z tuproqlarda ham yaxshi samara beradi.


Ftorsizlantirilgan fosfat. Apatit yoki fosforitni 1400— 1450°C haroratda suv bug‘lari ishtirokida kuydirish va 2-3% qum (Si0₂) qo‘shish yo‘li bilan olinadi.
Bunda apatitning kristall panjarasi buziladi va tarkibidagi ftorning 90%ga yaqini chiqib ketadi, fosfor esa o‘zlashtiriladigan shaklga o‘tadi. Apatit asosida olinadigan ftorsiz fosfat 30-32%, fosforit asosida olinadigani esa 20-22% fosfor (R₂0₅) tutadi. Mazkur mikdorlarning 70-90% i 2%li limon kislotada eriydi. Ftorsizlantirilgan
fosfatdan chorva mollarini mineral oziqlantirishda ham foydalanish mumkin.

Tomasshlak. Fosforga boy temir rudalarini Tomas usulida eritish jarayonida hosil bo‘ladigan oraliq mahsulot. Metall eritiladigan konvertorga kuydirilgan ohak solinadi. U erish jarayonida hosil bo‘ladigan fosfat angidrid bilan reaksiyaga kirishib, to‘rtta kalsiy tutgan fosfatni hosil qiladi. O‘g‘it tarkibida temir, alyuminiy, vanadiy, magniy birikmalari va mikroelementlar ham bo‘lgani uchun tuproqqa tomasshlak kiritilganda mikroo‘g‘it ishlatishga hojat qolmaydi.
Kaliy

O‘simliklardagi kaliyning asosiy qismi sitoplazma va vakuolalarda bo‘lgani holda, yadroda uchramaydi. Yalpi kaliyning 20%ga yaqini o‘simlik hujayralarining sitoplazma kolloidlari tomonidan almashinuvchan shaklda, 1%i mitoxondriyalar tomonidan almashinmaydigan shaklda yutiladi. 80%ga yaqin kaliy hujayra shirasida ion shaklida bo‘lib, organik birikmalar tarkibiga kirmaydi.

Ma’lumki, kaliy hujayradagi boshqa kationlar miqdorining ko‘payishiga va atrof eritmalarda kaliy konsentraqiyaning ortishiga ijobiy ta’sir kursatadi.
Hujayradagi kaliy mikdori va o‘sish jarayoni jadalligi o‘rtasida uzviy bog‘likdik mavjud. Shu bois kaliy tanqisligida hujayralarning bo‘linishi, cho‘zilishi va o‘sishi sustlashadi deb taxmin qilinadi.
Hozirgi kunda o‘simliklarda oqsil sintezi va kaliy mikdori o‘rtasida ijobiy munosabat borligi to‘g‘risida yetarli ma’lumotlar to‘plangan. Kaliy yetishmaganda fotosintez mahsulotlarining barglardan boshqa organlarga oqib o‘tishi sekinlashadi, mahsuldorligi pasayadi.

Eruvchanligi va o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishiga ko‘ra tuproqdagi kaliyni quyidagicha tasnif qilish mumkin:

1) suvda eriydigan kaliy (o‘simliklar tomonidan oson o‘zlashtiriladi);
2) almashinuvchan kaliy (o‘simliklar tomonidan yaxshi o‘zlashtiriladi);
3) harakatchan kaliy (suvda oson eriydigan va almashinuvchan kaliylar yig‘indisi);
4) almashinmaydigan-gidrolizlanadigan yoki qiyin eriydigan kaliy;
5) kislotada eriydigan kaliy — yuqorida aytilgan to‘rt xil kaliyni o‘z ichiga olib, kuchli kislotaning qaynoq eritmasi (0,2n yoki 10% li HCL) yordamida
ajratib olinadi;
6) almashinmaydigan kaliy (yalpi va kislotada eriydigan kaliylar o‘rtasidagi ayirma asosida topiladi).

Kaliyli tuzni natriyga talabchan va xlorga chidamli ekinlarga (qandlavlagi, xashaki va xo‘raki ildizmevalilar) qo‘llash yaxshi samara beradi. Bu o‘g‘it xlorga

ta’sirchan ekinlar uchun unchalik yaroqli emas. Lekin kuzgi shudgor ostiga kiritilganda, tarkibidagi xlorning asosiy qismi yuvilib ketadi va ekinlarga kursatadi gan salbiy ta’siri yo‘qoladi. Kaliy sulfatni turli tuproq tiplarida barcha qishloq xo‘jalik ekinlariga ishlatish mumkin, ayniqsa, xlorga sezgir ekinlar (tamaki, tok, zig‘ir, kartoshka
va boshqalar)ga qo‘llash yaxshi samara beradi.

2. Mikroelementlar

   
   

Tarkibida mikroelementlar tutadigan va o`simliklarning me’yorida o‘sib rivojlanishi uchun kam miqdorda ishlatiladigan moddalarga mikroo‘g‘itlar deyiladi.

Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘simliklar tarkibida mikroelementlar miqdori 0,00001—0,01% ni tashkil qiladi. Masalan, qandlavlagi hosildorligi
gektariga 300 s ni tashkil qilganda, mahsulot tarkibidagi mikroelementlar miqdori quyidagicha buladi:
bo‘r — 160 g; marganes — 500 g; mis — 50 g; rux — 190 g; kobalt — 2 g.
Mikroelementlarni o‘rganish va qo‘llash borasida K. A. Timiryazev, D. N. Pryanishnikov, Ye. V. Bobko, M. V. Kataaimov, M. Ya. Shkolnik kabi olimlar katta ishlarni amalga oshirganlar. O‘zbekiston tuproqlaridagi mikroelementlarni o‘rganish va paxtachilikda mikroo‘g‘itlar me’yorini belgilashda Ye. Kruglova, B. Isayev, M.Aliyeva hamda Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot instituti olimlarining hissasi katta.
Shu davrgacha mikroelementlardan bo‘r, marganes, mis, molibden, rux va kobalt yaxshi o‘rganilgan.