Tuproqshunoslik va agrokimyo

Kerakli asboblar: tunukayokimistsilindr, 100 smxajmli Piknometr,100 sm xajmli byuretka, stakan, shisha trubka, filtr qog’oz, doka, oddiy ip, texnik va analitik tarozilar, termostat.
N A Z O R A T S A V O L L A R:
1.Tuproqning xajmiy massasi deb nimaga aytiladi?
2.Tuproqning xajmiy massasini aniqlashni izoxlang?
3.Tuproqning xajmiy massasi qaysi formula bilan xisoblanadi va uni izoxlang?
4.Tuproqning solishtirma massasi deb nimaga aytiladi?
5.Tuproqning solishtirma massasi qanda usullar bilan aniqlanadi?
6.Tuproqning solishtirma massasini,massa usuli bilan aniqlashni tushuntirig?
7.Tuproqning solishtirma massasi qaysi formula bilan xisoblanadi?
8.Tuproqning govakligi deb nimaga aytiladi?
9.Tuproqning umumiy govakligi qanday xisoblanadi?


2 – laboratoriya ishi.
Tuprоqning agregatlik hоlatini quruq elash usuli bilan aniqlash


Ishning mohiyati: Tuproqning agregatlik holatini aniqlash taxminiy tarzda bo’lib, keyinchalik laboratoriyada tahlil qilish yo’li bilan tekshirib ko’riladi. Tuproqning agregatilik holati dala sharoitida quruq va nam holida aniqlanadi. Nam holatda aniqlash uchun tuproq namunasiga uni xamirsimon va eng plastik holatga keltiradigan miqdorda suv qo’shiladi.
Xlorid kislota ta‟sirida vijillab qaynaydigan karbonatli tuproqlarga suv emas, balki HCl ning 10 % li eritmasi qo’shiladi. Tuproqlar agregatilik holati ayrim turlarining alomatlari ho’l loy qilib ko’rish usulini qarab chiqamiz. Qum quruq holatda sochiluvchan bo’ladi, agregatlar hosil qilmaydi. Loy qilingan tuproq namunasini dumaloqlab bo’lmaydi (9-rasm).
Qumloq tuproq quruq holatda barmoqlar bilan bosilganda osongina parchalanadigan palaxsacha va kesaklar hosil qiladi. Loy qilingan qumloq tuproq namunasini dumaloqlash mumkin, ammo ip qilib yechib bo’lmaydi. Engil qumoq tuproqlar quruq holatida dumaloq shakldagi kesaklar hosil qiladi, barmoq bilan kuchsiz yozganda ham bu kesaklar maydalanib ketadi. Loy namunasini dumaloqlash, yo’g’onligi taxminan 3 mm li chilvirga aylantirish mumkin. Chilvirni halqa qilib bukmoqchi bo’lsak, u qismlarga bo’linib ketadi. O’rtacha qumoq tuproqlar quruq holatda burchaklari, qirralari va yoqlari yaqqol ifodalangan agregatlarni hosil qiladi. Agregatlarni barmoqlar bilan katta kuch ishlatib bo’lish mumkin. Tuproqning loy qilingan namunasini dumaloqlash, ip qilib chilvirga aylantirish, bu chilvirni halqa qilib bukish mumkin. Bunda halqaning tashqi tomoni yoriladi. Og’ir qumoq tuproqlarning agregatlari kub yoki prizma shaklida va qattiq bog’langan bo’ladi.
Ularni barmoqlar bilan maydalash qiyin yoki umuman mumkin emas, nam holatda juda plastik bo’ladi. Tuproqning loyli namunasini dumaloqlash, ingichka chilvirga aylantirish, chilvirni halqa qilib bukish mumkin. Bunda halqa yorilmaydi. Yon tomondan bosib siqqandagina halqa yoriladi. 21 Soz tuproq quruq holatda juda birikkan bo’ladi. Soz tuproqlar agregatlari mexanik ta‟sirlarga juda chidamligi bilan ajralib turadi. SHudgordagi soz tuproq palaxsalarini maydalash qiyin. Tuproq chang hosil qilishga moyil, quriganda esa hamma tomoni yorilib ketadi. Pichoq yoki belkurak bilan kesilgan joyi yaltiraydi. Bunday tuproqlarning loyli namunasi juda plastik bo’lib, uni ingichka chilvirga aylantirish, chilvirni esa halqa va «sakkiz» ga o’xshash ko’rinishida bukish mumkin. Bunday halqani hatto yon tomondan qisganda ham u yorilmaydi. Tuproqlardagi qattiq zarralar (qumli tuproqlardan tashqari) turli omillar, sabablar bilan o’zaro yopishib urvoqlar yoki agregatlarni hosil qiladi. Agregatlar yig’indisi tuproq strukturasi deb, tuproqlarning agregatlar hosil qilish xususiyatini esa tuproqning donadorligi deb atash qabul qilingan.
Tuproqning agregat tuzilishi uning unumdorligiga katta ta‟sir ko’rsatadi. Tuproqning agregatlik darajasi qancha yuqori va kukunli holati qancha kam bo’lsa, u suvni shuncha yaxshi singdiradi va o’zida uzoq tutib turadi va suvni kam bug’lantiradi, havo va issiqlik rejimlari qulayroq bo’ladi, mikrobiologik jarayonlar yaxshi kechadi, binobarin, o’simliklarning oziqa ryojimi uchun yaxshiroq sharoit yuzaga keladi. Odatda 0,25 mm dan katta tuproq donalari makroagregatlar deb, 0,25 mm dan maydalari esa mikroagregatlar deb ataladi.
Agregatlarining o’lchami 0,25 dan 10 mm gacha bo’lgan g’ovakligi yuqori va suvga chidamli donador struktura agronomiya nuqtai nazaridan qimmatli hisoblanadi. Suvning yuvib ketish ta‟siriga qarshilik ko’rsata oladigan agregatlar suvga chidamli deyiladi. Strukturaning suvga chidamlilik darajasini aniqlashning turli usullari mavjud. Ularning barchasi tuproq strukturasini suv ta‟sirida buzish usullariga asoslangan. Quyida bayon etiladigan N.I.Savvinov usuli laboratoriya sharoitida ko’proq qo’llaniladi.