Тупроқшунослик асослари

37-jadval. Tuproqlarni bonitirovka xaritasi



15.2.Tuproqlarni iqtisodiy baholash bo’yicha tushuncha

Erlarni iqtisodiy baholash - bu yeрНing qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vositasi sifatidagi solishtirma qadr-qiymatini aniqlash demakdir. Bu ko’rsatkichlar ham nisbiy kattalikda, ya’ni ballarda ham absolyut ko’rsatkichida narxlar so’mlarda bo’lishi kerak.

Iqtisodiy baholash yeрНing tabiiy sifati va ishlab chiqarish ko’rsatkichlari uning tabiiy iqtisodiy sharoitlariga mos ravishda iqtisodiy munosabatlarning farqi asos qilib olinadi.
yer baholash ikki yo’l balan amalga oshiriladi.
a) eрНi umumiy baholash (bu ayrim o’simliklarni ekishning foydaliligi bo’yicha yeрНi baholash);
b) xususiy baholash.
Tuproq xaritasini korrektirovkalash
Paxtachilikda, donchiliqda sug’oriladigan yerlar, yer turlarining, eng muhimi va qimmatbaho qismi hisoblanadi. Bu yerlarning imkoniyatlaridan to’laqonli foydalanish uchun tuproqlarning xossalari, ularning meliorativ holatlari, shuningdek, potentsial (tabiiy) hamda effektiv (sun’iy) unumdorligi ilmiy asoslangan ishonchli ma’lumotlar kerak bo’ladi.
Respublikamizning yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanish, shuningdek, qishloq xo’jaligi ekinlari hosilini aniqroq rejalashtirish yerlarni har tomnlama sifatli baholashni taqozo etadi. Tuproq unumdorligini belgilovchi xususiyatlarga qarab yeрНi sifat jihatidan aniq baholash usullarndan biri uni unumdorligi bo’yicha baholash (bonitirovka qilish), yani yeрНing eng muhim, agronomik xususiyatlariga ko’ra unga ball bilan nisbatan solishtirma baho qo’yish bo’lib, bu fermer kadastrda muhim o’rin tutadi.

• 
  Unumdorlik bo’yicha baholash - agrotexnikannng va dexkonchilikni intensivlashning o’rtacha darajasnda tuproqning sifatiga hamda unumdorlik xususiyatiga nisbatan baho berish demakdir.
  
• 
  Unumdorlik bo’yicha baholash mvayyan yerdagi qishloq xo’jaliklari ekinlarining talablari hisobga olingan xolda o’tkaziladi.
  
• 
  Erlarni baholashda tuproqning asosiy xususiyatlari va tabiiy sharoitlar: genetik alomatlari, sug’orila boshlagan davрНing uzoq yaqinligi madaniylashtirilgani, harakat resurslari bilan ta’milangani, mexanik tarkibi, tuproq hosili qiladigan jinslar genezisi, tuproq qatlamining sizot suvlarini o’tkazuvchanligi, sho’rlanish darajasi eroziyaga uchragani, sertoshligi, gipslashgani va x.k. lar hisobga olinadi.
  

• 
  Baholash yopiq 100 balli shkala bo’yicha o’tkaziladi. Eng yaxshi xususiyatlarga ega bo’lagan va eng yuqori unum beradigan tuproqlarga 100 ball qo’yiladiUnumdorligini pasaytiruvchi-tuman xususiyatlarga ega bo’lgan har xil tuproqlarni baholashda tegishli dasaytirish koeffitsiyentlar qo’llaniladi.
  
• 
  Tuproq unmdorligini belgilovchi hamma xususiyatlarini eng muhim omillaridan biri uning mexanik tarkibidir, yengil va o’rtacha qumoq tuproqlar eng yaxshi tuproqlar hisoblanadi. Bunday tuproqlarni ishlash ham oson, ular juda yaxshi suv - fizikaviy xossalarga ham ega. Sug’oriladigan yeрНing sifatini mayda tosh - shag’al aralashgan bo’lsa buzadi, unga mexanizatsiyalashtirilgan ishlov berish qiyinlashadi, qo’l mehnati ko’payadi, tuproqning suv xossalarn yomonlashdn, uning aktiv massasi hajmi kichrayadi.
  

• 
  Tuproqning sifatini buzadigan, unumdorligini pasaytiradigan omillardan yana biri - suv eroziyasidir. Eroziyaga uchrash darajasiga qarab, tuproq bonitetini tabaqalashtiriladiTuproq xaritalarini korrektirovkalash. Tuproq xaritalarini, kartogrammalarini o’tgan yillar mobaynida olingan malumotlar bilan yangilash, bu malumotlarni zamon talabiga javob beradigan holda, xaritaga tushirish, unga tushuntirish xati yozish, tuproq xaritasini, korrektirovkasi deyiladi. Tuproq xaratasini korrektirovkalash xaritaviy asoslarda bajarilishi mumkin. (aerofotosemka, materiallari topografik xaritalar).
  
• 
  Tuproqning xaritasini korrektirovkalash ishlari uch davrga bo’linadi:
  
• 
  Tayyorlov kameral davr;
  
• 
  Dala ishlari davri;
  
• 
  Analitik kameral.
  
• 
  Dala sharoitida olingai yer osti suvlari va tuproq namunalari kimyoviy va boshqa laboratoriya tekshiruvlaridan o’tkaziladi;
  
• 
  Analitik tekshiruv ma’lumotlari asosida tuproq tekshiruv xujjatlari qayta ishlanadi, solishtirib ko’riladi va umumlashtiriladi;
  
• 
  Hudud va fermer xo’jaliklarining yakuniy tuproq xaritasi tuziladi;
  
• 
  Tuproq xaritasiga tushintirish xati yoziladi.
  

Tuproq unumdorligini oshirish — bu birgina tuproqning xossalarini, ya’ni ozuqa unsurlari miqdorini ko’paytirish, uning gumusli holatini yaxshilash bilan hal qilib bulmaydagan mvammo hisoblanada. Buning yechimi - tuproqning xossa va xususiyatlarini – tuproq suvi, havosi, harorati, singdirish sig’imi, uning tarkibi, mexanik tarkibi, suvga chidamli agregatlar mikdori, ularning sifati kabilarni bilish, birgina bilib qolmasdan, ularni bopqarish qobiliyatiga ega bulish lozim. YOg’in-sochin suvlarining tuproq yuzasidan suvni yaxshi yutilishi uchun sharoit ham bo’lishi lozim. Bunga tuproq yuzasida chimli qatlam buzilmasligi, ozmi-ko’pmi tabiiy o’simliklarqoplamibutalardan tashkil topgan himoya chiziqlari, yaxshi agregatlik qatlam, nishabligi katta bo’lgan qiyaliklarda (8- 10° ortiq) sun’iy zinapoyalarning mavjudligi yog’in-sochin suvlarining tuproq qatlamlariga yaxshi singishini ta’minlay di. Bu bilan, biz suv eroziyasi oldini olgan bo’lamiz.¹⁹