Тупроқшунослик асослари

Geografik axborot tizimlarining (GAT) tabiiy
resurslarni o’rganishdagi ahamiyati
Hozirgi vaqtda plan va kartalarni yaratish ikki usulda olib boriladi: erda geodezik ishlarni olib borish bo’yicha va joyning masofadan turib olingan rasmini deshifrovka qilish (o’qish) natijasida. Bunday rasmlar eрНing turli sun’iy yo’ldoshlaridan, ya’ni kosmik kemalar, samolyotlar va vertolyotlardan olingan yarim tonalli (rangliga o’xshash) yoki oq-qora kosmik va aerofotosuratli tasvirlaridan iborat.
Oxirgi ikki tizim mazkur qo’llanmaning keyingi boblarida batafsil ko’rib chiqiladi, bu yerda esa fotogrammetrik tizim tarkibiga kiruvchi alohida jarayonlar to’g’risida qisqacha to’xtalamiz. Bularga:
1. Joyni aero- va kosmik suratga olish.
2. Tayanch nuqtalarni planli va balandlikli bog’lash bo’yicha olib boriladigan geodezik ishlar.
3. Ma’lumotlarga fotogrammetrik ishlov berish jarayonlari kiradi.
1. Er yuzasining aero- va kosmik fotosuratlari aerofotoapparatlar yordamida olinadi, so’ngra negativlardan kontaktli yoki proyekstion usullar bilan qog’oz yoki deformastiyalanmaydigan plyonkalarda diapozitivli fotonushalar tayyorlanadi. Keyingi yillarda suratga olishda raqamli aerofotokameralardan foydalanilmoqda (17-18-rasm).

40-rasm. yer shari atrofida harakatlanayotgan sun’iy yo’ldoshlar



41-rasm. Zarafshon vodiysining kosmik fotosurati

Ular yordamida xududning yoki biror joyning raqamli tasvirini olish va keyinchalik uni to’g’ridan-to’g’ri kompyuterga kiritish mumkinligi nafaqat rasmlarga kimyoviy ishlov berish, hatto skanirlash bosqichida tasviрНi raqamli shaklga o’tkazish jarayonlari chetlab o’tilmoqda. Ular oddiy fotokameralar kabi ishlaydi, lekin ularda fototasviрНi elektr signallarga aylantirvchi fotosezgir elementlar ishlatiladi (17 va 18- rasmlar).

Signallar kodlangach, ular fotokamera xotirasida saqlab qolinadi va istalgan paytda tasvirlar kompyuterga yozib olinishi mumkin. Keyinchalik fototasvirlarga maxsus grafikli redaktorlar yordamida ishlov berilib, ular printer yoki plotterlarda nashr qilinishga uzatiladi. Agar ishga sifatli fotokameralar jalb qilinsa, skanerlar va nusxa ko’chirish qurilmalaridan voz kechsa ham bo’ladi.
Hozirgi paytda fototasvirlarni kompyuter xotirasiga kiritish, asosan, fotomateriallarni skanerlash bilan amalga oshirilmoqdi. Fotomateriallar sifatida negativlar, diapozitivlar va rulonli aerofilmlar ishlatilmoqda.