Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил № 6) ISSN 2181-1709 (P) 224 Education and innovative research 2022 y. №6
harakati, bir tomondan, ularning Chor Rossiyasi hukmronligiga qarshiligi, ikkinchi
tomondan, Usmonlilar imperiyasidagi islohotchilik harakatlari bilan tanishish bilan
bogʻliq edi. Lekin jadidchilik harakati dastlab Volgaboʻyi, O`ralboʻyi (Qozon, Ufa),
Qrim va Ozarbayjonda boshlanib, keyinchalik dasht viloyatlari va Turkiston, Buxoro
amirligi va Xiva xonligi hududlariga tarqaldi. Jadichilik harakati matbuot va maorif
orqali rivojlandi. Matbuot ta’siri nuqtai nazaridan, 1883-1918 yillarda Qrim tatar va
rus tillarida ikki tilda nashr etilgan “Tercüman/Perevodchik” (Tarjumon) gazetasi
sovet davrigacha Turkistonda mahalliy matbuotning rivojlanishida eng muhim rol
o’ynadi. Qrim tatar ma’rifatparvari Ismoil Gaspirinskiy ham 1906 yilda birinchi
ayollar jurnali “Alem-i Nisvan” (Ayollar dunyosi)ni tashkil qiladi va qizi Shefika
Xonimni unga muharrir etib belgilaydi.
Rus maktablari bilan allaqachon tanish boʻlgan tatar ma’rifatparvarlari
taʼlim sohasida oʻz ona tillarida “Yangi usul” (Usul-i jadid) maktablarini tashkil
qilmoqchi boʻldilar va shu asnoda ularni “Usul-i Kadim” maktablaridan farqli
tomonlarini ko`rsatib berdilar. Ogʻir diniy taʼlim ostidagi anʼanaviy musulmon
maktablari oʻrniga Bog’chasaroy, Qrim, Qozon, Boku, Toshkent, Xiva, Samarqand
va Buxoroda zamonaviy taʼlimga ega “Yangi usul” jadid maktablarining tez
tarqalishida Ismoil Gaspirinskiyning taʼsiri juda katta boʻldi. Rasmiy manbalarga
ko`ra 1898-1908 yillarda Chor Rossiyasi Turkiston general-gubernatorligida 102 ta
yangi usuldagi boshlangʻich maktab va ikkita yangi usuldagi oʻrta maktab, Buxoro
amirligida oltita, Xiva xonligida oltita “yangi usul” boshlangʻich maktablari bor edi.
Buxoro ma’rifatparvar ziyolilari va tadbirkorlari “Yangi usul” maktablarini qoʻllab-
quvvatlash maqsadida 1909 yil mart oyida “Shirkat-i Buxoro-i Sharif” (“Asl Buxoro
shirkati”) shirkatiga asos solib, oʻzini savdo shirkati sifatida koʻrsatsa-da, aslida
siyosiy tashkilot edi [2]. Bu shirkat “Yangi usul” jadid maktablarini yashirincha
darsliklar va boshqa jihozlar bilan ta’minlab turdi [3].
Chor Rossiyasi hukumati jadid ma’rifatparvar va ziyolilarining “Yangi usul”
maktablarida zamonaviy ta’limni kengaytirishga intilishlarida og‘ir qiyinchiliklar
va shafqatsiz munosabatda bo‘lishdi. Buxoro amirligidagi feodal hukmdorlari ham
bu harakatni qo’llab quvvatlamadilar. Aksincha Chor ma’murlari va Buxoro amirligi
mulozimlari jadid ziyolilariga qarshi bo`lgan aksariyat konservativ musulmon
ruhoniylarini qo‘llab-quvvatladilar [4].
Amerikalik tarixchi Edward Olsworsning bildirishicha, Buxoro va Turkistonda
jadid ziyolilari tomonidan ochilgan “Yangi usul” (zamonaviy) maktablari Chor
Rossiyasi hukumatining o`lkadagi vakillari va musulmon qadimchilarining hukmron
doira egalarini qo’rqitadi. 1910/11 o‘quv yilida Turkistondagi chor hukumati 50 dan
ortiq “Yangi usul” maktablarini asossiz yopishlaridan ham mustamlakachilarning
tashvishini yaqqol ko‘rish mumkin.
Buxoro amiri 1913/14 oʻquv yilida amirlikda maʼlum boʻlgan barcha “Yangi
usul” maktablarini yopdiradi [5]. Ushbu bosimlarga qaramay, amirlikda “Yangi usul”
ta’limiga qiziqish kuchli bo’lib qoldi. Buxoro amirligidagi yetakchi jadidchilardan
biri Usmon Xo‘ja Po’latxo’jayev (1878–1968) Istanbulga ketayotib, 1909 yilda
Bog’chasaroyda bo‘lib, Ismoil Gaspirinskiy bilan uchrashadi. Usmon Xo‘ja
Po’latxo’jayev u bilan birga jadid maktablarining muhim uslubiyatini o‘rgangach,
Istanbulga boradi va u yerda zamonaviy turk maktabi tizimini o‘rganadi. Ayni
paytda u Abdurrauf Fitrat (1886–1938) kabi buxorolik hamkasblari bilan 1909 yil
26 oktabrda “Buxoro maorifini tarqatish” xayriya jamiyatini tuzdi. Tashkilotning
maqsadi Turkistonning (Markaziy Osiyo) boshqa hududlari, Buxoro amirligidan
talabalarni Istanbul maktablarida oʻqishni davom ettirish uchun olib kelish edi.
Ikki yildan so‘ng Buxoroga qaytib kelgan Usmon Xo‘ja darrov o‘z uyida
jadid maktabi ochadi va avvalo qarindoshlarining farzandlariga, keyinroq boshqa
odamlar farzandlariga xizmat qila boshlaydi. Usmon Xo‘ja va boshqa “Yosh
buxorolik” inqilobiy guruh a’zolari amirlik tuzumini ag‘darib, Buxoro demokratik