Образование и инновационные исследования (2022 год №6) ISSN 2181-1717 (E) 225 http://interscience.uz
respublikasini tashkil qilganlarida (1920–1923), Usmon Xo‘ja 1920 yilda dastlab
moliya vaziri, keyinroq 1921 yilda respublika prezidenti bo‘ldi [6].
Usmon Xo‘janing yangi hukumatdagi rolini inobatga olsak, bu qisqa umr
ko‘rgan nosovet respublikasida birinchi qadamlardan biri zamonaviy maktablar
ochish bo‘lib, bu yerda ham erkak, ham qiz o‘quvchilar yonma-yon o‘tiradi.
Buxoro hukumati ham 1921 yilda o‘rta maktab bitiruvchilarining uch guruhini
universitet ta’limi uchun uchta shaharga: Moskva, Berlin va Istanbulga yubordi.
1924 yilda sovetlar tomonidan mustaqil Buxoro respublikasi tugatilgandan keyin
hamda ikkinchi jahon urushi davrida Berlin va Istanbuldagi doktorlik darajasini
olish uchun borgan talabalar O‘zbekistonga qaytishga jur’at etishadi. Qaytganlar
keyinroq qamoqqa tashlangan yoki Sibirga jo‘natilgan va u yerda mehnat dalalarida
xizmat qilgan. Chunki Sovet hukumati ularni Berlin va Istanbulda o‘qib yurganlarida
aqidaparastlikka singdirilgan deb gumon qilganlar.
Jadid ziyolilari, ayniqsa, o’zlarining nutqlarida va faoliyatida musulmon
ayollarni ozod qilishga e’tibor qaratdilar, chunki ular gender tengligi va ozodliksiz
ularning yangilanish harakati muvaffaqiyatli bo’lmasligini tushunishadi. Bu harakat
1913 yilda Ozarbayjonning Boku shahrida istiqlolchilarning quyidagi maqolasi
mahalliy jurnallardan birida o‘z aksini topgan: “Kimki o‘z xalqini sevsa va uning
kelajagi buyuk bo‘lishini istasa, o‘z ayollarining ma’rifati va tarbiyasi haqida
o‘ylashi, ozodlik va mustaqillikni tiklashi kerak. Ularning aqli va qobiliyatlarini
rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratishi kerak” deb yozadi [7]. Ma’rifatparning
bu chaqirig‘i 1913 yilda Qrimdagi “Tercüman/Perevodchik” (Tarjumon) gazetasida
Hariye Hanim Machabilining muharrirga yo‘llagan maktubida yanada ochiqroq
o`z aksini topgan: “Bizning huquqlarimiz Qur’onda va payg‘ambarning so‘zlarida
aniq belgilab berilgan. Lekin sizlar (erkaklar), din nomidan bizga zulm qilyapsizlar,
shariat (islom qonuni) nomi bilan bizni halok qilyapsizlar. Buning uchun kim azob
chekadi va yutqazadi? Yana siz (erkaklar) bo’lasiz” [7].
Adib Xolid o‘zining Turkistondagi musulmon istiqlolchilik (jadidchilik)
siyosatiga oid mukammal tadqiqotida sovet tuzumidan oldingi davrda jadidlar
yozgan asosiy yo‘nalishni quyidagicha e’tirof etadi. Jadidlar ayollarga nisbatan
katta hamdardlik va o’z mavqeini yaxshilash uchun ajralib turadi. Gaspirinskiyning
qizi Shefika Xonim tomonidan Bog’chasaroyda tahrir qilingan “Alem-i Nisvan”
(“Ayollar dunyosi”) va 1913-1917 yillarda Qozonda chiqqan “Suyum Bike” kabi
jurnallar ayollarning yangi nutqlarida ayol ovozini yaratgan edi. Ammo keyinroq
Adib Xolid “Turkistonda 1917 yilgacha paranjini tashlash hech qachon ochiq-
oydin koʻtarilmagan va gender masalalariga jadidlarning munosabati konservativ
boʻlib qolgan deb taʼkidlaydi. O‘z jamiyatlarida islom ziyolilari va konservativ
doiralar tomonidan qattiq hujumga uchragan Turkiston (jadidchi) ziyolilari “xotin-
qizlarning paranjisini tashlash” masalasini matbuotda ochiq muhokama qilishning
ayni payt emasligini anglab yetganini tushunish mumkin [8].
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida yashagan va o’zining adolatparvarlik g’oyalari
bilan mashur bo’lgan Anbar otin o’z ijodida ayollarning ahvoli, yashash sharoiti,
oila va jamiyatdagi o’rnini aks ettirishga harakat qiladi. Chunki o’rganilayotgan davr
manbalarida yozilishicha, “... bizda xotin-qizlar masalasi eng ayanchli masaladir.
Xatto mashrug’ bo’gan hurriyat va maorif hali bular orasig’a kira olmasdan
turadir, kirsa ham tor doiraginadur. Bunga sabab umuman musulmon dunyosini
necha asrlar bo’yicha o’rab olgan hurofot va diniyotga taassubdir, nodonlikdur,
ongsizlikdur” [9]. A. Fitrat ham o’zining “Munozara” asarida bu haqda fikr yuritib,
aksariyat mudarrislarning Turkiston ayollari tahsil olishi “behuda va ayollarning
yaratilishidagi hikmat tavolud va tanosul (tug’ish va nasl qoldirish)dir” degan
fikriga farangining unga qarshi fikr mulohazalarini keltiradi [10]. A.Fitrat kelagak
avlodlarning ongsiz, irodasiz, tarbiyasiz, nodon va johil bo’lmasliklari uchun xotin-
qizlar o’qimishli, sog`liqni saqlash va bolalar tarbiyasidan xabardor bo’lishlari