Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Qanday masala ko’tarilgan?



II bosqich. Guruh a’zolari baholanadi.
Turkiy tillarning fonetik xususiyatlari
I bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi jadval to‘ldiriladi va muhokama qilinadi.

Singarmonizm
Labial	Polatal

Turkiy tillarda unlilar tizimi. Singarmonizm hodisasi. Ikkilamchi cho‘ziqlik
I bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi.
Unlilar tizimi

Turkiy tillar	Qisqa unlilar	Choʻziq unlilar (birlamchi, ikkilamchi)

II bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi jadval to‘ldiriladi va muhokama qilinadi.

Singarmonizm
Labial	Polatal

Turkiy tillarda undoshlar tizimi
I bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi jadval to‘ldiriladi va muhokama qilinadi.

Undoshlar
Jaranglilashish	Jarangsizlashish

II bosqich. Guruh a’zolari baholanadi.
Adabiyotlar
1. Абдурасулов Ё. Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси.
-Тошкент, 2009.
2. Рафиев А. Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси. -Тошкент, 2004.
3. Dadaboyev H., Xolmanova Z. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi.-T., 2015.
4. Исследование по лексике и грамматике тюркских языков. –Т.: Фан, 1980. -148 с.


2-AMALIY MASHG’ULOT.
MAVZU: Turkiy tillarning umumiy grammatik xususiyatlari. Turkiy tillarning morfologik xususiyatlari. Mustaqil so`z turkumlari yuzasidan mashqlar bajarish. Ravish so`z turkumi. Yordamchi so`z turkumlari va undov-modal so`zlar bo`yicha mashqlar bajarish
REJA:

1. 
   Agglyutinativ tillarning xususiyatlari.
   
2. 
   Turkiy tillarning o`ziga xos morfologik xususiyatlari.
   
3. 
   Turkiy tillarda so`z tarkibi.
   
4. 
   Turkiy tillarda yordamchi so`zlar.
   
5. 
   Turkiy tillarda so`z yasalishi masalasi.
   

Mavzu bo`yicha tayanch atamalar: agglyutinasiya, morfologik o`ziga xosligi, so`z tarkibi, ko`makchi, bog‘lovchi, yuklama, so`z yasalishi.
Topshiriq: So‘z turkumlarini tahlil qilish, ularga xos morfologik belgilarni umumlashtirish.
Turkiy tillarning umumiy grammatik xususiyatlari. Turkiy tillarning morfologik xususiyatlari
I bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi.

II bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi jadval to‘ldiriladi va muhokama qilinadi.

Flektiv	Agglyutinativ	Amorf	Polisintetik
Til xususiyatlari

Grammatik ko‘plikning ifodalanishi. Turkiy tillarda kelishiklar tizimi
I bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi.

	Sintetik	Analitik	Juft	Takror
O’zbek
Qozoq
Qirg’iz
Boshqird
Xakas
Uyg’ur
Turkman

II bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi test ishlanadi va muhokama qilinadi.
1. Shimoliy turkiy tilga xos xususiyat…
a) so‘z boshida va so‘z oxirida jarangli undoshlar o‘rnida jarangsiz undoshlar kelishi .
b) so‘zning oxiri n va ng tovushlari bilan tugagan so‘zlarda so‘z boshidagi jarangli b undoshi saqlanadi .
c) t tovushi so‘z boshida ko‘p ishlatiladi
d) hamma javoblar to‘g‘ri
2. Qadimgi turkiy tilda qaratqich kelishigi qo‘shimchasi
a)-ънг,-инг
b) -да, -дә,-та,-тә
c) -ғ,-г,- у
d) -дъ,-ди
3. O‘rin –payt va chiqish kelishigi qo‘shimchasi?
a) -ды, -ди
b) -да,-дә,-тә,-та
c)- ғ,-г,-ығ
d) b,c javoblari to‘g‘ri
4. O‘rxun-Yenisey yodgorliklarida o‘tgan zamon fe`li ma`nosida qanday affikslar orqali ifodalanadi?
a) -ды,-ди,-ты,-ти
b) -ынг,-инг
c) -дуқ,-дуҝ
d) a, c javoblar to‘g‘ri
5. Qadimgi turkiy tilning janubiy guruhi uchun qaysi yozuv asos qilib olingan?
a) runiy
b) uyg‘ur
c) sug‘diy
d) arab-fors
6. Qadimgi turkiy tilning janubiy guruh yodgorliklari?
a) “O‘g‘uznoma”
b) “Hibatul haqoyiq”
c) Selenga, Suji, Turfon
d) Suvarno va Oltin yorug‘
7.Janubiy guruhning shimoliy guruh tilidan fonetik farqi ?
a) So‘z oxirida jarangsiz undosh kelishi
b) Oxiri n , ng bilan uchraydigan so‘zlar boshida b tovushining m tovushiga o‘zgarishi
c) oxiri ng bilan uchraydigan so‘zlar boshida b tovushining n tovushiga o‘zgarishi
d) farq yo‘q
8. Janubiy guruhdagi qaratqich kelishigi
a)-нънг, -нинг
b)-инг ,-нынг
c)-ынг ,-нинг
d)-ынг,-ньнг
9. Chiqish kelishigi janubiy guruh tillarida qanday?
a) -дън,-дә,-да,-тә
b) -дън,-дин,-тън,-тин
c) -дън,-дә,-дин,-дан
d) -дин,-дан
10. Qaysi so‘z turkimining ma`lum bir formasi uchun har bir shaxs va son uchun alohida affikslar mavjud?
a) ot -shaxs oti
b) sifat- ortirma daraja
c) fe`l - o‘tgan zamon shakli
d) fe`l hozirgi zamon shakli
Turkiy tillarda so‘zlarni turkumlarga ajratish mezonlari
I bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi. Talabalar turkiy tillarning oʻziga xos xarakterli xususiyatlari haqida ma’lumot beradilar.

Turk tillar

Ot turkumiga xos grammatik kategoriyalar. Ot yasalishi. Olmoshlarning grammatik xususiyatlari
I bosqich. Talabalar 3 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi, otga xos grammatik kategoriyalar muhokama qilinadi.

1. Ot

II bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi tarqatma material muhokama qilinadi va to‘ldiriladi.


Olmoshlar turkiy tillarda fonetik o‘zgarishlar bilan kuzatiladi.

Turkiy tillarda	Tuva tilida

Sifat va uning grammatik xususiyatlari. Sifat yasalishi. Son. Turkiy tillarda miqdorning ifodalanishi
I bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi va sifat darajalarini hosil qiluvchi usullarining ahamiyati muhokama qilinadi.
Sifatlarda darajaning ifodalanishi

Sifat darajalarini hosil qilish usullari

II bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi tarqatma material muhokama qilinadi.
III bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi. Talabalar turkiy tillardagi son turlari haqida ma’lumot beradilar.

Son

Sodda son	Qo’shma son

IV bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi tarqatma material to‘ldiriladi va muhokama qilinadi.