Turli tuzilishli tillarda so`z yasash usullarining umumiy va farqli jihatlari reja: kirish

TURLI TUZILISHLI TILLARDA SO`Z YASASH USULLARINING UMUMIY VA FARQLI JIHATLARI
REJA:
KIRISH

1. 
   Sof modal so`zlar
   
2. 
   Gapning tuzilishga ko’ra turlari
   
3. 
   Turli tuzilishli tillarda so`z yasash usullari
   

XULOSA
ADABIYOTLAR
KIRISH
Modal so`zlar, aslida boshqa turkumdan o`sib chiqib, alohida bir guruhni hosil qilgan: 1) otdan: ehtimol, chog`i, chamasi, mayli, mazmuni, haqiqatdan, haqiqatda, darhaqiqat, darvoqe, filhaqiqat, aslida, aftidan, xayriyat, vassalom; 2) sifatdan o`sib chiqqan: shubhasiz, shekilli, rost/rosti, to`g`ri/to`g`risi/ to`g`rirog`i, so`zsiz, tabiiy/tabiiyki, ma’lumki, muhaqqaq, ochig`i; 3) ravishdan: albatta, rostdan, chindan, avvalo, zotan, umuman; 4) bog`lovchidan: balki; 5) olmoshdan: o`z­o`zidan, har qalay; 6) fe’ldan: kel/keling, qo`y/qo`ying/qo`yingki, hoynahoy, demak, deylik, olaylik; 7) sintaktik birlikdan: har holda, haytovur, ishqilib, bari bir, nafsilambiriga.
M o d a l so`z ning ma’no turi. Modal so`z ifodalaydigan ma’nosiga ko`ra ikkiga bo`linadi:
1) fikrning aniqligini bildiradigan modal so`z: darhaqiqat, darvoqe, haqiqatan/haqiqatdan(ham), rost, to`g`ri/to`g`risi, rostdan, chindan;
2) fikrning noaniqligini bildiruvchi modal so`z: balki, ehtimol, chamasi, aftidan, mazmuni;
Sintaktik vazifasi. Modal so`z quyidagi sintaktik vazifada keladi:
1. Kirish so`z: Bu, shubhasiz, bizning yutug`imiz. Tabiiy, bir kun oldin ekkan hafta burun o`radi. Balki bu biz bilmagan yangi elementdir.
2. So`z­gap:
– Bemorni kasalxonaga yotqizish kerakmi?
– Albatta.
– Majlis bir soatda tugarmikin?
– Ehtimol.
Modal ma’noli so`z: 
1. Kesim: Kitob bor. Daftar yo`q;
2. Kesimning tarkibiy qismi: Bugun borishim kerak. Kitobning keragi yo`q;
3. Sifatlovchi­aniqlovchi: Yo`q narsani yo`ndirib bo`lmaydi.
4. Bor, yo`q, kerak so`zi otlashsa, otning sintaktik vazifasini bajaradi: Bor maqtansa topilar, yo`q maqtansa chopilar.
M o d a l so`z larda shakl va ma’no munosabati. Modal so`z ma’nodoshlik, shakldoshlik, zid ma’nolilik munosabatida bo`ladi: 
1) ma’nodosh modal: chamasi – chog`i – mazmuni; shubhasiz – shaksiz – so`zsiz; o`z­o`zidan – tabiiy; haqiqatda – haqiqatdan – darhaqiqat; voqean – darvoqe – aytgancha – deganday; ehtimol – balki. 
2) zid ma’noli modal: bor – yo`q, ha – yo`q.
3) shakldosh modal: to`g`ri, rost, tabiiy (sifat) – to`g`ri, rost, tabiiy (modal); albatta, rostdan, chindan (ravish) – albatta, rostdan, chindan (modal).
Modal so`z ma’noli qism (morfemalar)ga ajraltilmaydi: aftidan, shubhasiz. Lekin unda omonim bo`lgan mustaqil so`z ajratiladi: Uning tobi qochganligi aftidan bilinardi (aftidan – ot, aft­i­dan). Bu haqiqat shubhasiz (shubhasiz – ot, shubha – siz).
Modalga o`tish bosqichida turgan ayrim so`zni modal yoki modal emas deyish qiyin. Shuningdek, xullas, xullasikalom, demak, bas, binobarin, qisqasi, umuman; mas., shuningdek, jumladan, chunonchi; aksincha; avvalo, avvalambor, nihoyat; aytganday, aytmoqchi, zotan; xususan, ayniqsa, asosan; koshki, zora, yaxshiki, xayriyat, shoyadkabi so`zni ko`proq so`zlovchining qo`shimcha munosabatini ifodalashga xoslanayotganligi, kirish bo`lak vazifasini bajarayotganligi uchun modal so`z deyish mumkin.
Navbatdagi murakkablashtiruvchi vosita uyushiq bo’laklar bo’lib, uyushgan barcha so’zlar gap strukturasidan bitta uzv sifatida o’rin oladi. Masalan, Serquyosh, hur o’lkam elga baxt-najot (Madhiya) gapidagi ushgan ikkita aniqlovchi (serquyosh, hur) gap strukturasida bir a‘zo sifatida ishtirok etadi. Uyushgan bo’lak yopiq holatda bo’lsa, murakkablashish yanada kuchayadi. Ariq bo’yida loyga belanib o’ynayotgan bolalar, atrofda mudrab yotgan olapar, quyosh nurida jimir-jimir qilayotgan suv o’ziga xos sokin uyg’unlik kasb etgan edi. Bu gapdagi bolalar, olapar, suv so’zlari aniqlovchilari bilan birgalikda yoyiq uyushiq bo’laklarni hosil qilib, yoyiq uyushgan qismli bir butunlik sifatida namoyon bo’lgan. 
Gap aytilgan tajallilardan xoli qilinsa, nisbatan umumiy bo’lgan [ega+kesim], [ega+to’ldiruvchi+kesim], [ega+to’ldiruvchi+hol+kesim], [aniqlovchi+to’ldiruvchi+hol+ kesim] kabi qoliplar qoladi. Lekin bu beshta gap bo’lagining, shuningdek, bu gap bo’lagining bittasi, goh ikkitasi yoki uchtasining va h. tushirilgan holdagi ko’rinishlari kombinatsiyasidan yuzdan ortiq qoliplar tuzish mumkin bo’ladi. Bizning oldimizda esa gapning nisbatan eng yuqori va umumiy qolipini tiklash vazifasi turibdi. Demak, keltirilgan gap qoliplaridagi farqlardan voz kechib, umumiyliklarni saqlash asosida qolipni tiklashning ikkinchi bosqichini amalga oshirishimiz lozim.
Qolipni tiklashning ikkinchi bosqichida yuqorida nosintaktik - gapning lisoniy qurilishiga ta‘sir etmaydigan tajallilardan xoli qilingan [ega + kesim], [ega + to’ldiruvchi + kesim], [ega + to’ldiruvchi + hol + kesim], [aniqlovchi + to’ldiruvchi + hol + kesim] qoliplaridagi farqlar nazardan soqit qilinadi. Natijada yagona umumiylik sifatida kesim unsuri ajralib chiqadi. Kesim esa har doim mustaqil so’z va kesimlik shakllaridan iborat bo’lganligi bois uni shartli ravishda «atov birligi+kesimlik qo’shimchasi» yoki [WPm] (W-inglizcha word, Pm esa predikat va marker so’zlarining bosh harflaridir) shartli belgisi bilan belgilaymiz. [WPm] sodda gaplarning eng umumiy belgisi bo’lib, u barcha sodda gaplarda voqelanadi. Boshqa gap bo’laklarining birortasi gapda bo’lmasligi mumkin, lekin kesimning bo’lmasligi mumkin emas. Lisoniy sathda [WPm] bir necha oraliq ko’rinishlarga ham ega bo’ladi. O’zbek tilida grammatik shakllangan sodda gaplarning turlarini lisoniy va nutqiy sath yaxlitligida quyidagicha tasvirlash mumkin. 
Sodda gapning tarkibiy qismlari. Gap kesimini shakllantiruvchi vosita kesimlik kategoriyasi bo’lganligi sababli o’zbek nutqidagi gaplarning tarkibiy qismlarini shu gap tarkibiga kiruvchi so’zlarning va kesimlik kategoriyasi shakllarining valentligi belgilaydi. Demak, nutqiy gaplardagi ikki hodisani farqlash lozim: 
gap markazini tashkil etuvchi so’zdagi kesimlik kategoriyasi shakllariga bog’lanuvchi so’zlarni :
gapda ishtirok etayotgan ma‘lum bir so’zning ma‘noviy valentligini to’ldirayotgan so’zlarni. 
Bulardan birinchisi gap kengaytiruvchisi bo’lsa, ikkinchisi so’z kengaytiruvchilaridir. 
Gap kengaytiruvchilari. Gap kengaytiruvchilari gap tarkibida ma‘lum bir bo’lak vazifasida kelayotgan so’zlarning lug’aviy ma‘nosi bilan emas, balki gapning kesimini shakllantirgan morfologik vositalarga bog’lanadi. Masalan: Biz bu kitobni kecha o’qidik gapini olaylik. Bu gapda ega (biz), aniqlovchi (bu), hol (kecha) va kesim (o’qidik ) ishtirok etgan. Gap markazi (o’qidik) ni lug’aviy ma‘noni anglatuvchi (W) va kesimlik qo’shimchalariga (Pm) ajratamiz: o’qi (W) - dik (Pm) Gapdagi biz (ega) kesimlik kategoriyasi shaklining -k qismiga, kecha (hol) esa -di qismiga bog’langan. kitobni so’zi (to’ldiruvchi) kesimning lug’aviy ma‘no anglatuvchi qismiga, bu (aniqlovchi) esa kitobni so’ziga bog’lanmoqda. Buni chizmada quyidagicha tasavvur qilish mumkin.
Demak, gapning kesimi tarkibidagi kesimlik qo’shimchalariga tobelangan kecha (hol) va biz (ega) so’zlari gap kengaytiruvchilaridir. 
Berilgan gapdagi kesimlik qo’shimchalarini almashtirsak, uning birikuvchilari ham o’zgaradi.
Biroq o’qidik kesimining lug’aviy ma‘no anglatuvchi qismi bo’lgan o’qi so’zining istalgan boshqa fe‘l (yoz, chiz, ol, ber) bilan almashtirilib, -dik qismi saqlab qolinsa, biz ega, kecha hol vazifasida qolaveradi. 
Gap kengaytiruvchisi sifatida ega gapning kesimlik qo’shimchalari tarkibidagi shaxs-son, hol esa zamon, modellik, tasdiq-inkor shakllari bilan bog’lanadi.
Gap kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning boshqa bir so’zga tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik qurilmadagi barcha tobe birliklarning umumiy - faqat bir so’zga tobelanish, lekin birdan ortiq so’zga hokim mavqeida bo’la olish qonuniyatini xususiyatini namoyon qiladi. 
Modalga kengaytiruvchilar. Ma‘lum bo’ldiki, (Pm) tarkibida tasdiq-inkor va modallik ma‘nolari ham mavjud. Shuning uchun (Pm) da mujassamlashgan va turli vositalar bilan ifodalangan tasdiq-inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, qat‘iylik, shart, istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zarurat, majburiylik va h. ma‘nolar gap tarkibida turlicha - kirish bo’lak, kiritma bo’lak kabi gapning boshqa bo’laklari bilan tobe - hokimlik munosabatiga kirishmaydigan va shu boisdan so’z birikmalarini ham tashkil eta olmaydigan modal so’zlar va tasdiq-inkor so’zlar vositasida kengaytiriladi. Masalan: 1. Nigora, ehtimol keladi. 2. Biz, shubhasiz, yutib chiqamiz. Gaplardagi ehtimol, shubhasiz so’z - gaplari sodda gap tarkibiga kirak ekan, gap bo’laklari bilan grammatik aloqaga kirishmasa-da, mazmunan (Pm) ning tegishli ma‘nolarini muayyanlashtiradi. Modal kengaytiruvchilar bu bilan lisoniy gap mazmunini nutqda to’laroq ochishga yordam beradi. 
So’z kengaytiruvchilari. Gap tarkibidagi mustaqil so’zlik mavqeini saklagan barcha so’zlarning ma‘noviy qobiliyati asosida kengaya olishini va shu qobiliyatni namoyon qilishini ta‘minlovchi so’zlar so’z kengaytiruvchisi deyiladi. So’z kengaytiruvchilari gapning qurilishiga bevosita aloqador hodisa bo’lmay, ma‘lum bir so’zning ma‘nosini muayyanlashtirish, uni ochib berishga aloqador bo’lgan hodisadir. So’z kengaytiruvchisi mustaqil, alohida bir gap bo’lagi - gap qurilishining zaruriy tarkibiy qismi emas. U gapning ma‘lum bir bo’lagiga ergashib, tobelanib keladi, gap markazi - kesim tarkibidagi kesimlik qo’shimchalari bilan bog’lanmaydi. Aniqlovchi ana shunday bo’lakning tipik ko’rinishi. Masalan: Bu kitobni kecha o’qidik gapidagi bu aniqlovchisi to’ldiruvchi (kitobni) ga tobelangan va gap tarkibida to’ldiruvchi bilan bir butun holda kesimga bog’lanadi.
Aniqlovchi gapdagi barcha bo’laklarni kengaytirishi mumkin.
Eganing kengaytiruvchisi : A‘lochi Tohir keldi. 
Kesimning kengaytiruvchisi: Sen ilg’or o’qituvchisan. 
Holning kengaytiruvchisi: U azim shaharda yashaydi. 
To’ldiruvchining kengaytiruvchisi: Aqlli bolalarni sevaman. 
Aniqlovchining kengaytiruvchisi : Beg’ubor yoshligim taassurotlari hech qachon o’chmaydi. 
Biz kecha bu kitobni o’qidik gapidagi kitobni so’zshakli bilan ifodalangan vositasiz to’ldiruvchini olib ko’raylik. Ma‘lumki, vositasiz to’ldiruvchi bilan birikishi faqat o’timli fe‘llarga xosdir. Shu boisdan vositasiz to’ldiruvchi kesimlik shakli bilan emas, balki kesim vazifasida ma‘no jihatidan o’timli bo’lgan fe‘lning kelishi bilan bog’liqdir. So’z va gap kengaytiruvchilarini farqlashga yuqorida tasvirlangan mezon asosida yondashadigan bo’lsak, bu gapdagi to’ldiruvchini ham so’z kengaytiruvchisi - o’timli fe‘lning lug’aviy ma‘nosi bilan bog’liq bo’lgan muayyanlashtiruvchi bo’lak sifatida baholash lozim. 

Demak, to’ldiruvchi ham aniqlovchi kabi so’z kengaytiruvchisi bo’lib, gapning qurilishida mustaqil o’rin egallaydi, balki gap tarkibiga o’zi bog’lanayotgan o’timli fe‘l bilan kiradi. O’timli fe‘l gapda qanday mavqeda kelmasin, vositasiz to’ldiruvchi u bilan bir butunlikni tashkil etib, shu butunlikka nisbatan bo’lak maqomida bo’ladi. Boshqacha aytganda, mazkur gapda to’ldiruvchi gapning bo’lagi emas, balki kesimning bo’lagi - bo’lak ichidagi bo’lagidir.

To’ldiruvchi gapda ko’pincha kesimga bog’lanadi. Lekin to’ldiruvchi faqat kesimga tobelanib keladi, degani emas. U barcha bo’laklarni to’ldirishi mumkin. 
Egani to’ldirish: Kitobni o’qigani yaxshi bo’ldi (t+e+k).
Kesimni to’ldirish: Tolib kitobni o’qidi (e+t+k). 
Holni to’ldirish: Kitobni o’qiganligi uchun savollarni tez payqadi (t+h+t+h+k). 
Aniqlovchini to’ldirish: Kitobni yirtgan kishining kimligi ma‘lum (t+a+a+a+k). 
To’ldiruvchini to’ldirish: Kitobdan o’qiganini so’zlab berdi (t+t+k). 
Ko’rinadiki, 1- gapda to’ldiruvchi ega (o’qigani )ga, 2- gapda kesim (o’qidi)ga, 3- gapda hol (o’qiganligi uchun) ga, 4- gapda aniqlovchi (yirtgan) ga, 5- gapda to’ldiruvchi (o’qiganini) ga tobelanib kelayapti.
Demak, to’ldiruvchi fe‘l ifodalangan barcha gap bo’laklariga bog’lanadi va gap tarkibiga o’zi bog’langan bo’lak bilan yaxlitligiga kiradi. Bu kengaytiruvchilar o’zi birikayotgan so’z bilan so’z birikmasi hosil qiladi, biroq gap qurilishi bilan bevosita aloqador emas. 
Grammatik shakllangan gaplarning minimal va maksimal lisoniy sintaktik qoliplari. Avvalgi fasllarda gapning eng kichik lisoniy qolipi (WPm) ramzi bilan berilib, u gapning umumiy lisoniy mohiyati sifatida tasvirlandi. Bunda o’zbek nutqida qo’llanadigan barcha gaplarning eng umumiy belgilari mujassamlashgan. Nutqdagi barcha gaplarning kesimdan boshqa bo’laklari olib tashlansa ham, u gap bo’la oladi. Biroq nutqiy gaplarning lisoniy sathda bu umumiylik (WPm) dan quyiroqda joylashgan boshqa umumiyliklari ham bor. Modomiki, gap kengaytiruvchilari gap mohiyatini belgilovchi asosiy vosita bo’lgan kesimlik qo’shimchalari (Pm) ga tegishli ekan, degan ixcham gaplardan boshqa barcha kengaygan gaplarda, kesim bilan birga, yana ikkita gap bo’lagini ajratish mumkin. Ular ega va hollardir. To’ldiruvchi va aniqlovchi esa barcha bo’laklarga, bo’lakning bo’laklariga bog’langanligi hamda so’z kengaytiruvchilari bo’lganligi bois lisoniy qolipdan o’rin ola olmaydi. Ular qaysi so’zga bog’lanayotgan bo’lsa, lisoniy sathda ularning valentliklari sifatida yashaydi. Ixcham gaplar esa umumiy qolip - WPmning aynan voqelanishidir. Masalan: Bahor. O’tlar yam-yashil kabi.
Demak, ega va hol bilan gapning minimal qolipi (WPm) ini kengaytirsak, u quyidagi ko’rinishni oladi: E +H+ WPm 
Bu gapning maksimal qolipi hisoblanadi. Boshqa barcha so’z kengshaytiruvchilari (to’ldiruvchi va aniqlovchilar) o’zi ergashib kelayotgan bo’laklar bilan bir butun holda bitta bo’lak (ega, kesim, hol)bo’lib keladi. Masalan, Shahobiddin hammaning boshini qizdirib, hissiyotni aqldan ustun qilgan bu soatda sohibqiron Amir Temurning Hindistonning podshohi bo’lgan zurriyoti o’zining qilich kesmaydigan, o’q o’tmaydigan nazarkarda botir ekaniga arslon kiyik bilan olishganda o’z g’alabasiga aniq bo’lganday ishonmoqda edi gapida uchta gap gap kengaytiruvchisi bor: soatda, zurriyoti, aniq bo’lganday. Bular to’g’ridan-to’g’ri gap markazi (kesimi) dagi kesimlik qo’shimchalari bilan bog’langan. Qolgan so’zlar esa ana shu (soatda, zurriyoti, aniq bo’lganday, ishonmoqda edi) bo’laklarning ma‘noviy valentligini to’ldirayotgan so’z kengaytiruvchilaridir.
Gapda hollar ma‘noviy turlariga ko’ra nechta bo’lsa ham, u bitta N belgisi bilan gap qolipidan o’rin oladi. 
Uyushiq bo’laklar gap strukturasida bir xil mavqeni egallaganliklari sababli ularni lisoniy sintaktik qolipda berishga ehtiyoj yo’q. Shuningdek, ajratilgan bo’laklar ham qaysi bo’lakni izohlayotgan bo’lsa, o’sha bo’lak bilan bir butunlik kasb etadi.
Lisoniy sintaktik qolipning cheksiz rang-baranglikda voqelanish imkoniyati ustiga nutqda har bir so’zning ma‘no valentligi zaminida xilma-xil so’z kengaytiruvchilari bilan kengayib kelish imkoniyati qo’shiladi va bu ko’rinishlarni cheksiz miqdorda ko’paytiradi. Lisoniy sintaktik qoliplarda har bir tashkil etuvchi (kesim, ega, hol) ning bitta so’z, so’z birikmasi, so’z birikmasi zanjiri, ajralmas birikmalar bilan ifodalana olish qonuniyati va bunday turli qurilishli birikmalarning sintaktik nuqtai nazardan teng huquqliligi mazkur imkoniyatlarni yanada kengaytiradi. Shuning uchun gapning o’ta sodda ko’rinish kasb etgan eng umumiy mohiyati - minimal qolipi - [WPm] ham, undan quyidagi umumiylik - maksimal qurilish qolipi - [Ye-N-WPm]ham nutqimizda mana shunday rang-baranglik va cheksiz imkoniyatlarga ega bo’ladi.
Gaplar tuzilish jihatdan ikki xil bo‘ladi va ular o‘zaro grammatik asoslar miqdoriga ko‘ra farqlanadi:
1. Sodda gaplarda bitta ega va kеsim munosabati, ya’ni bitta grammatik asos mavjud bo‘ladi: Dars erta boshlandi. Bugun yomg‘ir yog‘madi. Bahor kеldi. Ba’zan sodda gap egasiz, faqat bitta kеsimdan iborat bo‘lib, boshqa bo‘laklar shu kеsim atrofiga birlashadi: Bugun Moskvadan ukam bilan uchib kеldim.
2. Qo‘shma gaplarda ikki va undan ortiq ega va kеsim munosabati, ya’ni grammatik asos mavjud bo‘ladi: Qo‘ng‘iroq chalindi va dars boshlandi.
Shuni nazarda tutish kеrakki, kеsimlik bеlgisi gapning asosiy bеlgisidir. Bunda kеsim orqali ifodalangan zamon, shaxs-son, mayl xususiyatlari kiradi. Dеmak, bitta kеsimlik bеlgisiga ega bo‘lgan gapni sodda gap, ikkita va undan ortiq kеsimlik bеlgisiga ega bo‘lgan gapni esa qo‘shma gap dеb atash mumkin.
Sodda gaplar grammatik asosiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi (grammatik asos - bu ega va kеsimdir):
1) bir bosh bo‘lakli gaplarning grammatik asosida bir bosh bo‘lak mavjud bo‘ladi: Ota-onalarga yordam bеrdik.
2) ikki bosh bo‘lakli gaplarning grammatik asosida har ikkala bosh bo‘lak ham, ya’ni ega va kеsim ham qatnashadi: Biz maktabga bordik.
1. Yig‘iq ikki bosh bo‘lakli gaplar tarkibida bosh bo‘laklargina mavjud bo‘ladi: O‘quvchilar yig‘ildilar. Ba’zan ega va kеsim birikma bilan ifodalanib, kеngayib kеladi va ikkinchi darajali bo‘laklar borga o‘xshab ko‘rinadi, lеkin bu gaplar ham yig‘iq gaplar hisoblanadi. Yigit ham shunaqa bo‘ladimi? Ikki dugona tеrmilib qolishdi.
2. Yoyiq ikki bosh bo‘lakli gaplar tarkibida bosh bo‘laklardan tashqari, ikkinchi darajali bo‘laklar ham qatnashadi: O‘quvchilar maktab zaliga yig‘ildilar.
1. Shaxsi ma’lum (aniq) gaplar kеsimiga qarab egani aniqlash mumkin bo‘lgan gaplardir: Yutuqlar oldida esankiramaylik (Biz).
2. Shaxsi noma’lum (noaniq) gaplar kеsimiga qarab ish-harakatning haqiqiy bajaruvchisini aniqlash mumkin bo‘lmagan gaplardir: Yaxshini maqtaydilar, yomonni uyaltiradilar. (kеsim 3-shaxsdagi fе’l bilan ifodalanganda, shaxsi ma’lum va shaxsi noma’lum gaplar quyidagicha farqlanadi: shaxsi ma’lum gapda so‘zlovchi o‘ziga tanish shaxs haqida so‘z Yuritadi, shaxsi noma’lum gapda esa o‘zi shaxsan tanimagan shaxs(lar) haqida so‘z Yuritadi: Bugun kеldi - shaxsi ma’lum gap. Sеvgini chidaganga chiqargan - shaxsi noma’lum gap).
3.Shaxsi umumlashgan gaplar mazmunan har uchala shaxsga taalluqli bo‘lgan gaplardir: Sanamay sakkiz dеma.
Bunday gaplarning kеsimi odatda, II shaxs birlikda buyruq maylidagi fе’l bilan ifodalansa ham, mazmunan barchaga qaratilgan bo‘ladi, shuning uchun ega ifodalanmaydi. Xalq maqollari shaxsi umumlashgan gaplar orqali ifodalanadi: Bugungi ishni ertaga qo ‘yma.
4. Shaxsi topilmas (shaxssiz) gaplar egasini topib ham, gap tarkibiga kiritib ham bo‘lmaydigan gaplardir: U yеrda intizom haqida so‘zlashga to‘g‘ri kеladi.
Shaxsi topilmas gaplarning kеsimlari 3-shaxs majhul nisbatdagi fе’llar, bo‘ladi, bo‘lmaydi so‘zlari orqali, -mas qo‘shimchali so‘z orqali, harakat nomidan kеyin kеrak, zarur, lozim, mumkin so‘zlarini kеltirish orqali ifodalanadi: Raisning o‘zi haqida gapirilsin! Mеhnatsiz rohatga erishib bo‘lmaydi. Oyni etak bilan yopib bo‘lmaydi. Ertalabki salqinda yеtib borish kеrak.
5. Atov (nominativ) gaplar bosh kеlishikdagi ot orqali ifodalangan grammatik asos yordamida ifodalangan narsa-buYumning borligini, mavjudligini anglatadi va ko‘pincha badiiy va publitsistik asarlarda payt va o‘rinni ifodalash uchun ishlatiladi: Kuz. izg‘irin shabada esyapti. Atov gaplar matnda yolg‘iz qo‘llanmaydi, ulardan kеyin uning mazmunini ochuvchi boshqa bir gap kеlishi zarur.
Atov gaplarning oxiriga, odatda nuqta qo‘yiladi, agar kuchli ohang bilan aytilsa, undov bеlgisi qo‘yiladi: Tog‘lar! Baland tog‘lar!
Atov gaplar bir so‘zdan iborat bo‘lishi (Ko‘cha. Mashinalar g‘iz-g‘iz o‘tmoqda) yoki o‘z aniqlovchisi bilan kеngayib (Katta ko‘cha. Odamlar to‘lqini uni o‘z qa’riga tortib kеtdi) kеlishi mumkin:
6. Infinitiv gaplar grammatik asosi harakat nomi bilan nfodalanadigan, yakka so‘z yoki so‘z birikmasidan iborat bo‘lgan gaplardir: Sеvish! Bu qanday baxt! Birovni kutish! Bundan azobliroq narsa bo‘lmasa kеrak.
Bir so‘z bilan ifodalanib, bo‘laklarga bo‘linmaydigan va boshqa so‘zlar bilan kеngaymaydigan gaplar so‘z-gaplar dеb Yuritiladi. Bu gaplar sodda gaplarning bir turi hisoblanadi: Ertaga unikiga borasizmi? -Ha.
So‘z-gaplar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) modal so‘z-gaplar qat’iy ishonch, taxmin, gumon, ma’nolarini ifodalab kеladigan gaplardir: - Ertaga kеlasizmi? - Albatta. 2) undov so‘z-gaplar his-tuyg‘u va haydash-chaqirish yoki javob ma’nolarini ifodalaydigan gaplardir: - Oh, - dеdi-Yu, sеkin divanga o‘tirib qoldi. 3) tasdiq so‘z-gaplarga ha, mayli, xo‘sh, ho‘p kabi so‘zlar kiradi; 4) inkor so‘z-gaplarga yo‘q, mutlaqo, aslo, sira, aksincha so‘zlari kiradi; 5) taklif so‘z-gaplar tinglovchiga qaratilib, biror ish-harakatni bajarishga undaydigan gaplardir. Bularga ma, mang, qani, marhamat kabi so‘zlar kiradi. Yozuvda so‘z-gaplarniig oxiriga nuqta, undov bеlgisi, ko‘p nuqta qo‘yilishi mumkin. Ha, yo‘q, mayli so‘zlaridan kеyin vеrgul qo‘yilib, kеyin gap bo‘laklari qo‘llansa, bu so‘zlar kirish so‘zlar hisoblanadi va so‘z-gaplar hisoblanmaydi: - Kеcha muzеyga bordingizmi? -Ha, bordik.
Ofarin, tashakkur, rahmat, barakalla, salom, marhamat, uzr kabi so‘zlar bilan ifodalanib, minnatdorlik, salomlashish, kеchirim, iltimos kabilarni ifodalaydigan gaplar ham so‘z-gaplar hisoblanadi. So‘z-gaplar ko‘pincha dialogik nutqda qo‘llanadi.
Fikrni ifodalash uchun zarur bo‘lgan gap bo‘laklarining barchasi qatnashgan gaplar to‘liq gaplar dеyiladi: Ulardan xat kеldimi?
Nutq vaziyatidan ma’lum bo‘lgan ayrim bo‘laklari tushirilgan gaplar to‘liqsiz gaplar dеyiladi: - Siz maktabga borasizmi? -Boraman (ega - mеn, hol - maktabga tushirilgan). To‘liqsiz gaplarda qaysi bo‘lakning tushirilishi nutq vaziyatiga qarab amalga oshiriladi. Bunday gaplarda navbati bilan barcha bo‘laklar tushirilishi mumkin. Qaysi bo‘lakning tushirilganligi to‘liqsiz gapdan oldin kеlgan to‘liq gapga qiyoslagan holda aniqlanadi: -Rajabbеknikida bo‘lgan majlisni sеn bilasanmi?.. - dеb so‘rabi (To‘liq gap) - Bilaman. (to‘liqsiz gap) (A.Qod.) Yuqoridagi to‘liq gap tarkibida aniqlovchi (Rajabbеknikida bo‘lgan), to‘ldiruvchi (majlisni), ega (sеn) va kеsim (bilasanmi) mavjud bo‘lsa, keyingi to‘liqsiz gapda shu bo‘laklardan faqat kеsimgina (bilaman) qoldirilgan.
To‘liqsiz gaplarning turlari: I) dialogik nutq tarkibidagi to‘liqsiz gap: Kim kеlmadi? Ahmad. 2) ibora tarzidagi to‘liqsiz gap: Tug‘ilgan kuningiz bilan! Navro‘zingiz muborak! Bayramingiz bilan! 3) qo‘shma gap tarkibidagi to‘liqsiz gap: Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod (qoladi).
To‘liqsiz gaplar suhbatda, so‘zlashuv nutqida va badiiy asarlarda ko‘proq qo‘llanadi.
Nutqda gap bo‘laklari bilan grammatik bog‘lanmaydigan so‘zlar qatnashadigan gaplar ham qo‘llanadi. Bunday so‘zlar ma’no jihatdan butun gapga yoki uning biror bo‘lagiga aloqador bo‘ladi. Bular undalma, kirish so‘z, kirish birikma va kirish gaplardir. Bunday birliklarga sintaktik aloqa amal qilmaydi, ular boshqa gap bo‘laklari bilan sintaktik jihatdan bog‘lanmaydi.
So‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni bildirgan so‘z undalma dеyiladi. Undalma odatda ikkinchi shaxsga qaratilgan bo‘ladi. Shе’riy asarlarda shoir ba’zan o‘ziga, ya’ni so‘zlovchiga ham qarata murojaat qilishi mumkin: Nazm tuz, Erkin. axir, erkin zamondur bu zamon. - Undalma boshqa gap bo‘laklari bilan faqat mazmunan bog‘langan bo‘ladi.
Undalma ko‘pincha bosh kеlishiqdagi ot bilan ifodalanganligi uchun egaga o‘xshab kеtadi, lеkin ega kеsim bilan shaxs va son(birlik va ko‘plik)da bog‘langan bo‘ladi, undalma esa bog‘lanmaydi: Karimjon (ega -3-shaxs, birlikda) ertaga kеladimi (kеsim - 3-shaxs birlikda)? Karimjon (undalma - 3-shaxs, birlikda), ertaga kеlasizmi (2-shaxs, ko‘plikda)?
Ayrim hollarda, ayniqsa; shе’riy asarlarda hayvonlar, qushlar, jonsiz narsalarning nomini bildirgan so‘zlar ham undalma bo‘ladi: Quyosh, nuring to‘ka bеr mo‘l-ko‘l! Bahor kеtma bizning bog‘lardan! Bir so‘z bilan ifodalangan undalma yig‘iq undalma dеyiladi: O‘g‘lim, kattalarni hurmat qil. O‘zining aniqlovchisi bilan kеlgan undalma yoyiq undalma dеyiladi. Ey, usta Parfi kеling, bormisiz? Undalmani kuchli ifodalash uchun undalmadan oldin e, ey, hoy, obbo kabi undovlar ham qo‘llanadi, bu so‘zlardan kеyin vеrgul qo‘yiladi.
Undalmalar quyidagicha ifodalanadi: 1) ot: Hamid badiiy o‘qish to‘ garagiga qatnashasanmi? 2) olmosh: Hoy sеn, mеnga qara-chi. 3) otlashgan so‘zlar: Shunday dеmaysizmi, azizim! (sifat) To‘rtinchi birinchiga javob bеring (son). 4) undov so‘zlar: Xoy! Bеri kеling. 5) so‘z birikmalari bilan: Hoy, soqoling ko‘ksinga to‘kilgur! 6) iboralar bilan: Hoy, yigit tushmagur. nima qilib qo‘yding!
Undalma gapning boshida kеlsa, undalmadan so‘ng, gap o‘rtasida kеlsa, ikki tomoniga, gapning oxirida kеlsa, undalmadan oldin vеrgul qo‘yiladi: So‘zla, ko‘zgujon. Haqiqatni et bayon!
So‘zlovchining o‘zi bayon qilgan fikriga munosabatini bildirgan so‘z kirish so‘z, shunday so‘z birikmasi esa kirish birikma dеb Yuritiladi. Kirish so‘zlar va kirish birikmalar asosan modal so‘zlar bilan ifodalanib, quyidagi ma’nolarni bildiradi:
1. Ishonch va tasdiqni: Albatta, shubhasiz, ma’lumki, haqiqatan, darhahiqat, haqiqatan ham, so‘zsiz.
2. Gumonni: ehtimol, shеkilli, chamasi, balki, taxminimcha, mumkin.
3. Shodlik yoki achinishni: Baxtimga, baxtga qarshi, attang, afsus.
4. Bayon qilingan fikrning kimga qarashli ekanligini: Mеnimcha, mеning fikrimcha, uning aytishicha, aytishlaricha, sizningcha.
5. Bayon qilingan fikrning tartibini: birinchidan, ikkinchidan...
6. Bayon qilingan fikrning oldingi fikr bilan bog‘liqligini: dеmak, shunday qilib, umuman, aksincha, ba’zan, aks holda, xullas, shuningdеk, ayniqsa, asosan, binobarin, xususan.
7. Tasdiq yoki inkorni: ha, yo‘q, mayli, to‘gri.
Kirish so‘z yoki birikma gapning boshida kеlsa, undan kеyin, gapning o‘rtasida kеlsa, ikki tomoniga, gapning oxirida kеlsa, undan oldin vеrgul qo‘yiladi: Nihoyat, ular jo‘nashdi. Ular, nazarimda, kеtishdi. Hali-bеri qishning oxiri ko‘rinmaydi, shеkilli.
Diqqat! Ba’zi darsliklarda kirish so‘z va kirish birikmalar kiritmalar dеgan umumiy nom ostida bеrilib, kеyin ular ikkita guruhga bo‘lingan: 1) sodda kiritmalar bir so‘z yoki so‘z-gaplar bilan ifodalanadi; 2) murakkab kiritmalar so‘z birikmalari, kеngaygan birikmalar va gaplar bilan ifodalanadi.
So‘zlovchining o‘zi bayon qilgan fikrga qo‘shimcha mulohazasini bildirgan gap kirish (kiritma) gap dеyiladi. Kirish gap asosiy fikrni to‘ldirish, izohlash uchun ishlatiladi. Kirish gap, odatda, vеrgul bilan ajratiladi: Biz, sinf rahbarimiz aytdi, ertaga sayohatga boramiz.
Kirish gap yoyiq bo‘lsa, tirе bilan ajratiladi yoki qavs ichiga olinadi: Mirzakarimboy boshqalarga maqtanmasa ham (maqtanchoqlikni yomon ko‘rar edi). Ba’zi vaqt ichidan faxrlanardi (O). Qabulxona - bu yеr ilgari katta boyning mеhmonxonasi bo‘lgan bo‘lsa kеrak - qorong‘i edi.
Kirish gaplarning tuzilish jihatdan turlari: 1) bir bosh bo‘lakli kirish gap: U yog‘ini so‘rasang, aytaymi, mеn bunga rozi emasman. 2) ikki bosh bo‘lakli kirish gap: Ibrohimov, Qurbon ota aytmoqchi, gullarni o‘z ilmidan bahramand qildi.
Kiritma gaplar ko‘pincha dramatik asarlarda rеmarkalar (drama mualliflarining izohi) ko‘rinishida uchraydi: Piri Zindoniy (qahqaha solib kuladi) - Mayli, bizlar hurriyatning fidoyilari, Hurriyat dеb bandilikka ko‘ngan erkinlar. (M.Sh.) Misoldagi qavs ichidagi gap rеmarka ko‘rinishidagi kiritma gapdir.
Qadimgi yuqori nemis tilining dastlabki yozma yodgorliklarida har-xil turdagi bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplar uchrab turgan. Bu narsa qo‘shma gaplarning adabiy til yuzaga kelganga qadar barchga german tillarida oldindan vujudga kelganligi to‘g‘risida xabar beradi.
Qo‘shma gap struktura nuqtai nazaridan ikki xil bo‘ladi: Bog‘langan qo‘shma gap va ergashgan qo‘shma gap.
1. Bog‘langan qo‘shma gap qadimgi yuqori nemis tilida xuddi hozirgi zamon nemis tilidagidek ikki xil modelda namoyon bo‘ladi.
a) bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplar. Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplarning qismlari maxsus intonatsiya yordamida bir biri bilan bog‘lanadi. Masalan: Sang uuas gisungan, uuig uuas bigunnan, bluot skein in uuangon: Spilodun ther Vrankon. Der Hymnus war gesungen, die Schlacht war begonnen, das Blut stieg in die Wangen: die Franken kamen in Schwung.
b) bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap. Thanan tho Zacharias uuard gitruobit thaz sehenti, inti forhta anafiel ubar ian. Zacharias war verwirrt, das sehend, und Furcht überfiel ihn.
Qadimgi yuqori nemis tili davrida eng ko‘p qo‘llanadigan bog‘lovchilar: «inti» –und; «ioh»-und «ouh»-auch, «doh»-doch, «abur»-aber; «odo»-oder va boshqalar.
2. Ergashgan qo‘shma gap.
Qadimgi yuqori nemis tili davrida ergash gaplarning quyidagi turlari mavjud bo‘lgan:
1) Ega ergash gap - «ther» der bog‘lovchilari yordamida;
2) Kesim ergash gap - «ther» der shu bilan birga «thiu» «thaz» kabi bog‘lovchilar yordamida:
3) To‘ldiruvchi ergash gap – «thaz» daβ va «oba –ob» kabi bog‘lovchilar yordamida;
4) Aniqlovchi ergash gap- «ther» der; «thaz» daβ kabi bog‘lovchilar yordamida;
5). Payt ergash gap - tho, thar, da; also «als», mit thiu «als», während; ofter thiu, nachdem kabi bog‘lovchilar yordamida;
6) Maqsad ergash gap -thaz, so thaz «(so) daβ» kabi bog‘lovchilar yordamida;
7) Shart ergash gap - ibu, oba «wenn» kabi bog‘lovchilar yordamida;
8) O‘xshatish ergash gap - soso, so, sama so, selp so, «wie» kabi bog‘lovchilar yordamida;
9). To‘siqsiz ergash gap - doh «doch»; ob ouh «auch» kabi bog‘lovchilar yordamida (Moskalskaya -128-139).
Gapda inkor belgisining ifodalanishi
Qadimgi yuqori nemis tilida gapda qo‘llaniladigan inkor vositasi yoki inkor belgisi asosan ni (ne) yuklamasi yordamida ifodalangan. Masalan: Ni uueiz ih inan. Ich kenne ihn nicht.
Uns nist erloubit zi slahanne einigan. Es ist uns nicht erlaubt.
Qadimgi yuqori nemis tilida hozirgi zamon nemis tiliga nisbatan inkor ma’nosi polifunktsional xarakterga ega bo’lgan, ya’ni gap tarkibida inkor ma’nosiga ega bo‘lgan ni yuklamasidan tashqari inkor ma’nosida ravish va olmoshlar ham ishlatilishi mumkin bo‘lgan: q. yu. n. Thaz thu iz niomanne ni quedes. Daβ du es niemandem sagst.
Nihein tharinne ni bileib. Niemand war dort geblieben.
X asrdan boshlab, «nicht» yuklamasi o‘zining asil ma’nosi bo‘lmish «nicht» funktsiyasida qo‘llanilmasdan, balki –ni inkor yuklamasi bilan birgalikda gapning ma’nosini kuchaytirish uchun xizmat qilgan.
Ter nefurhtet tia inseli nieht. Er fürchtet sich nicht vor Verbannung.
O‘rta yuqori nemis tilida gap strukturasida sodir bo‘lgan ba’zi bir o‘zgarishlar haqida
Qadimgi yuqori nemis tili davrida, ayniqsa XII-XIII asrlarning birinchi yarmida, ya’ni ritsarlik mavqeyining gullab-yashnagan bir davrida ham, gap strukturasida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmadi. Biroq shu q. y. n. tili davrida gap strukturasida namoyon bo‘layotgan o‘zgarish q. yu. n. tili davriga kelib o‘z ifodasini topadi.
1). masalan q. yu. n. tili davrida mavjud bo‘lgan ikki sostavli gaplarning yoyilishi yanada kuchayadi;
2). q. yu. n. tilida mavjud bo‘lgan egasiz (sub’ektsiz) gap formasi u. yu. n. tili davriga kelib keskin qisqaradi, bunday gaplar tarkibida «ez» (es) kabi formal qo‘llanila boshlanadi, ya’ni shaxssiz gap strukturasi yuzaga keladi: mich hungert modeli o‘rniga mich hungert(es) paydo bo‘ladi;
3). so‘z tartibida ham ba’zi bir o‘zgarishlarni kuzatish mumkin, ayniqsa darak, so‘roq va undov gaplardagi so‘z tartibi bir-biridan farq qiluvchi belgilarga ega bo‘la boshlaydi.
Agarda qadimgi yuqori nemis tili davrida darak gaplar tarkibida kesimning birinchi o‘rinda turishi keng yoyilgan bo‘lsa, biroq bu jarayon o‘rta yuqori nemis tili davriga kelib ham o‘z mavqeyini saqlab qoladi va asta – sekinlik bilan birinchi o‘rinni «tho da» va «thar» ya’ni «dort» kabi ravishlar egallay boshlaydi.
Masalan: tho nam her skild indi sper. Da nahm er Schild und Lanze. Demak, shu asosda faqatgina darak gaplarda emas, balki so‘roq so‘zli so‘roq gaplarda ham kesim ikkinchi o‘ringa siljitiladi, ya’ni kesimning qonuniy joyi paydo bo‘la boshlaydi.
a). o‘rta yuqori nemis tilida qadimgi yuqori nemis tilidan misol qilib olganda so‘z tartibidagi o‘zgarishlar, so‘z strukturasidagi o‘zgarishlar uzoq vaqt mavqeyini saqlab qoladi jumladan, aniqlovchilarning aniqlanmish oldida qo‘shimchasiz qo‘llanishlari:
ein vil edel magedin - ein sehr edles Mädchen; ein edel ritter guot ein guter edler Kitter ya’ni aniqlovchini aniqlanmishdan (guot) keyin turishi. Bundan tashqari kesim quyidagi pozitsiyalarda turadi:
a). ikkinchi o‘rinda;
Ich weiz, hie vil nähen einen brunnen kalt. Ich kenne hier ganz nähe einen Brunnen mit kaltem Wasser.
b). uchinchi o‘rinda;
Den troum si do sagete ir muoter Uoten. Den Traum erzählte sie ihrer Mutter Ute.
Yangi yuqori nemis tili davrida nemis adabiy tilining yanada norma tartibini yuzaga keltirishda yoki normallashtirishda olib borilgan ishlar. Lo‘g‘atlar yaratilishi.
Nemis adabiy tili normalarini ma’lum tartibga keltirishda XVII XVIII asrlarda yaratilgan orfografik va ko‘p tomli lo‘g‘atlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu lo‘g‘atlarga quyidagilarni kiritish mumkun. Gotshedning 1748- yilda chop qilingan: «Deutsche Sprachkunst», nach den Mustern der besten Sohriftsteller des vorigen und jetztigen Jahrhunderts abgefasselt» (oldingi va hozirgi zamon yozuvchilarining na’munasi asosida nemis badiiy talaffuz qilish normasi) lo‘g‘ati; Iogan Xristofor Adelung- ning «Nemis tilining asosiy qurilish normasiga binoan kitobi 1782 va 1774-86 - yillarda chiqqan ko‘p tomli nemis tili lo‘g‘ati, nemis adabiy til normalarini yaratishda, orfografiyasini normallashtirishda, talaffuz qoidalarini ma’lum tartibga keltirishda muhim rol o‘ynaydi. Uning lo‘g‘ati «Wörterbuch» har bir so‘zning to‘g‘ri yo‘zilish qoidalarini o‘rgatuvchi qo‘shimchalar haqida so‘zning to‘g‘ri qo‘llanishi to‘g‘risida asosiy qo‘llanma bo‘lib qoladi.
Maks Yuleksning fikricha, «Adelung nemis tili grammatikasining otasidir (poydevorining quruvchisidir». Adeluning «lo’g‘at»i o‘z zamondoshlari bo‘lmish Gellert, Rabener va Gramlar tomonidan ham yuksak baholangan. Nemis klassik adabiyotining yirik vakili Audut Langin «Adelungning yuksak asari uning «Wörterbuch» lo’g’ati bo‘lib qoladi degan, chunki bu lo’g’at so‘zlarning to‘g‘ri yozilishi qoidalarini ko‘rsatuvchi, shu bilan birga talaffuz qilish normalarini ko‘rsatuvchi dastlabki muhim qo‘llanmadir».
Ikkinchi, ya’ni yana bir yangi lo’g’atning muallifi yangi yuqori nemis tili davrida yuzaga kelgan olim bu Genrix Kampedir. Genrixning lo’g‘ati, asosan XVII asrdan boshlangan puristik harakatni davom ettirib, nemis tilining chet tillaridan kirib kelgan so‘zlar ta’siridan saqlab qolishda muhim rol o‘ynaydi.
Bog’langan qo’shma gap qismlari biriktiruv, zidlov, ayiruv bog’lovchilari bo’lsa, esa so’zlari, -u(yu), -da yuklamalari vositasida bog’lanadi.
Bog’langan qo’shma gap. Sodda gapning o`zaro teng bog`lovchi yordamida bog`lanishidan tuzilgan qo`shma gap bog`langan qo`shma gap deyiladi: Kechasi qalin qor yog`di, lekin havo sovimadi.
Tarkibidagi sodda gapning o’zaro mazmun munosabatiga ko’ra bog’langan qo’shma gap quyidagi turga bo’linadi:

1. 
   Biriktiruv munosabatli bog`langan qo`shma gap;
   
2. 
   Zidlov munosabatli bog`langan qo`shma gap;
   
3. 
   Ayiruv munosabatli bog`langan qo`shma gap;
   
4. 
   Inkor munosabatli bog`langan qo`shma gap;
   

Biriktiruv munosabatli bog`langan qo`shma gap. Bunday bog`langan qo`shma gap tarkibidagi sodda gap o`zaro va, hamda bog`lovchisi, ham, -u(-yu), -da yuklamasi yordamida bog`lanadi va bir paytda yoki ketma-ket ro`y bergan voqea-hodisani ifodalaydi: 1. Mashg`ulot tugadi va hamma o`z uyiga tarqaldi. 2.Bahor keldi va o`z sepini yoya boshladi. 3.Qattiq izg`irin ko`tarildi-da, hech kimni uydan chiqarmay qo`ydi. 4.Odam qo`li tegdi-yu, tashlandiq yerlarni obod qildi. Gapni yuklama bog`lasa,undan keyin vergul qo’yiladi.
Zidlov munosabatli bog`langan qo`shma gap. Bunday gap tarkibidagi sodda gap o`zaro ammo, lekin, biroq bog`lovchsi, -u(-yu) yuklamasi yordamida bog`lanadi: Yurtimning bu kuni chiroyli, lekin ertasi, indini yana chiroyliroq, baxtliroq bo`ladi. Havo ochildi-yu, harorat sezilmaydi.
Ba`zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun zidlov bog`lovchisi va
-u(-yu) yuklamasi birga ishlatiladi: Kechasi qor yog`di-yu, lekin kunduzi darrov to`xtadi. Bunday qo`shma gapda zidlov bog’lovchisidan oldin, yuklamadan esa keyin vergul qo’yiladi.
Ayiruv munosabatli bog’langan qo’shma gap. Bunday gapdagi sodda gap o’zaro goh...goh, yo...yo, yoki...yoki, ba`zan...ba`zan, dam...dam, yoxud...yoxud ayiruv bog’lovchisi yordamida bog’lanadi. Ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap voqea-hodisaning galma-gal bo’lishini yoki undan biri bo’lishini ifodalaydi: Goh osmonni tutib ashula yangrar, goh allaqayerda garmon tovushi eshitilib qolar edi. Ayiruv bog’lovchisi, odatda gapning boshida keladi. Takrorlanib qo’llangan ayiruv bog’lovchisining keyingisidan oldin vergul qo’yiladi, bunday bog’lovchi yakka qo’llansa, tinish belgisi ishlatilmaydi.
Inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gap. Bunday gap qismi o’zaro takror qo’llangan na inkor yuklamasi orqali bog’lanadi va gap orasiga vergul qo’yiladi: Na suv bor, na biron yemish qolibdi. Bu bog’lovchi ham, odatda gap boshida keladi.
Bir bosh bulakli gaplar ikki bosh bulakli gaplardan kura nutkiy tejamli sintaktik tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki uta ahamiyatli bulgan axborot (xarakat, holat, belgi, predmet va hodisalar)ni aktuallashtiradi. Bu esa ikki bosh bulakli gaplar singari tarkibiy va ma`no xususiyatlarni ifoda k^liShda tilda teng xizmat k,ila olishini kursatadi.
Turkiy tillarda ham bir bosh bo’lakli gaplar til taraqiyotining barcha davrdariga xos bo’lgan sintaktik hodisadir.
Bir bosh bulakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadkik; kilingan, lekin ularning ichki tasnifida xar xilliklar uchraydi. I.Jakipov esa lasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noanik egasiz gap, shaxsi umumlashgan egasiz gap kabi turlarga ajratadi (Jakiupov)59, 246), lekin kozok, tilshunoslari bir bosh bulakli gaplar sirasida shaxsi anik, gapni sanab utmaydilar va shaxsi noanSh hamda shaxssiz gdplarnilina k,ayd kiladilar, shuningdek, undov gap, undov gap tiplarini bir bosh bulakli gap sifatida karamaydilar (Qarang: Qozoq tilining grammatikasi, 1967, O’zbek tilshunosligida ham R.Abdurahmonov, A.G'ulomov, Asqarova M. A. Safoev A. X. Sulaymonov, S. Usmonov, I. Rasulovlarning tadqiqotlarida bir bosh bo'lakli gaplar va ularning nazariy asoslari yoritib berilgan.
Ba`zi adabiyotlarda bunday gaplar kesim orqali ega anglashilib turganligi uchun ikki sostavli gaplarga, ba`zi adabiyotlarda esa tuli siz gaplarga ham kiritiladi. Lekin aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplar sifatida e`tirof etiladi. R.Abdurahmonov ham bu tip gagsharni bir bosh bulakli gaplarning bir turi sifatida karamaydi (Abdurahmonov G., 1996).
Aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplarning kesimi birinchi va ikkinchi shaxsshaklida buladi, uchinchi shaxs shaklidagi kesimlar esa shaxsi noma`lum gaplarga xos.
A.Eulomov shunday yozadi: «shaxsi anik, bir sostavli gap uchun kesimning birinchi va ikkinchi shaxsformasida kelishi kup uchraydi»
Ma`lumki, birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxsolms uz ma`nosi bilan bir-biridan farqladi. Birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari insonni kuzda tutadi, uchinchi shaxsolmoshi esa konkret uchinchi shaxsdan tashsari, har qanday shaxs yoki predmetni ifoda qilishi ma`lum. Shunday ekan, uchinchi shaxsolmoshi konkret shaxsni ifodalaganda, birinchi, ikkinchi shaxsolmoshlari bilan umumishshkka ega buladi. Bu vazifada u olmoshi men, sen olmoshlari sirasida k,aralishi lozim. Shu ma`noda u olmoshining gapda kullanmasligi men, sen olmoshlarining kullanmasligi kabi sintaktik norma buladi. Shuning uchun bu tip gaplar eski uzbek tilida:
Shaxsi umumlashgan gaplar. Bunday gaplar mazmunan har uchala shaxsga taallukdi bulishi barcha adabiyotlarda aytiladi. `unday gaplar ikkinchi shaxsbirlikda kullanilishi bilan xarakterlanadi: MuvashshSh xabarniu chindur deb dostga
ietkurme va biravniuc aybiu vace` bolsa, yuzige urma (Nav.MK,). K,iula algancha ta`zim va adab binasiun y`Shma, va \urmat xilvatiudiun chiu^ma (Nav.MK}.
Shaxssiz gaplar. Bunday gaplarda ifodalangan ish-x;arakat ski biror holat bajaruvchining faol ishtirokisiz yuzaga chik.adi. Bunday gaplarda ega grammatik jixdtdan pfodalanmaydi; shaxsi noma`lum yoki shaxsi umumlashgan I aplardan farklangan \olda bunday gaplarning egalarini 1-iklab ham bulmaydi. Bunday gaplarning kesimlari majxul fetllar, majxul fe`l ma`nosida k,ullangan anik fe`llar
kositasida ifodalanadi. Misollar: Va shavSh yuzidin bashtiun
Shiuliub, Ka`bai maShsud azmiuga cadam uruldiu (Nav.Mnsh). Barcha salShiyatiun ushbu muammasiudiun Shsas ciulsa bolur (Nav.MN).
gaplarning kesimi -mac/-mj formali xarakat nomi bilan xam ifodalanishi mumkin: Ul kishini cutluc evdin tashcariu surmvk kervk (Nav.MK).
^ Atov gaplar. eski uzbek tilida atov gaplarning kullanish doirasi cheklangan. Ular, asosan, badiiy va didaktik asarlar tilida kullanadi.
Xozirgi uzbek tilida atov gaplarning turli tiplari kelib chivdi va k;ullanish doirasi kengaydi.
Tilshunoslikda boglangan k,ushma gaplarning ma`no jihatdan besh turi: k,iyoslash munosabati, payt munosabati, ayiruv munosabati, sabab-natija munosabati, izoxlash munosabati sanab utiladi va har bir turning formal-fammatik tomoni taadil kilinadi. Ayrim tadqiqotlarvda esa boglangan kushma gaplar orasidagi mazmuniy munosabatlar fikr yuritiladi,eski uzbek tilidagi matnlarda bunday gaplarni asosiy boglovchi vosita - va biriktiruv boglovchisidir.
Ma`lumki, va boglovchisi gapning uyushik bulaklarini xam, k,ushma gap tarkibidagi sodda gaplarni xam bir-biriga boglaydi. Xozirgi uzbek tilida bu boglovchi bilan kushma gap komponentlari sirasini davom ettirganda, birinchi va ikkinchi komponentni boglasa, keyingi komponent boshka teng boptovchi orkali yoki intonaciya ork,ali boglanadi. Boshkacha kllib aytganda, birinchi va ikkinchi komponentlarda bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etsa, kolgan komponentlar orasida boshk,a bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etadi. Bu stilistik jixatdan ravonlikni ta`minlaydi.
Va boglovchisining semantik doirasi eski uzbek tilida nisbatan ancha kengdir, u uyushik bulaklarda, ayniksa kushma gap kuchimidagi sodda gap kompenetlarinining turli mazmun munosbatlarini ifodalashda faol katnashgan. Buning asosiy sababi va boglovchisining eski uzbek tilida kullanish imkoniyatining kengligidir,eski uzbek tilida esa va boglovchisi takroran kullana
beradi. Misol: Devaanlar uchun fe$rist bitib erdiler va
birin mavsum bir ismga %iuliub erdilvr va bu ismga facir bais bolganiuniu dagiu iz%ar ciuliub erdilvr (Nav.XM).
Va bog’lovchisi uyushik, bulaklarni va gaplarni boglash bilan birgalikda, yangi gapning boshlanishini xam kursatadi. Demak, aynan mana shu xolat, ya`ni, va boglovchisining yangi gapning boshlanishini xam kursatishi ochik, strukturali boglangan k,ushma gaplarda sodda gaplarni istagancha davom eggirish imkonini bergan.
Sintaktik konstrukciyalar semantikasi xaklda suz yuritilganda, modus va diktum tushunchalariga tuxtalish lozim. Modus va diktum gaplarning semantik xususiyatini belgilab beruvchi tushunchalar xisoblanadi. Ma`lumki, diktum gapda asosiy fikr-vok,eaning ifodalovchisi sifatida tushunilsa, modus diktum vok,eaning sub`ektiv talkinidir. Modus va diktum sodda gaplarda kushma gaplarda ham mavjud buladi. Ayniksa, k;ushma gaplarda ularning aktuallashuvi uziga xos buladi.
Qo’shma gap tarkibidagi xar ikki denotativ vok,ea bir paytda sodir buladi: Bataxsis, «Kimyai saadat»din va shayx Azizi Nasafip... rasailin ham ta`rif Shiulurlar erdi va andiun sezlor nacl ciulurlar erdi (Nav.XSXA).
3. Sabab-natija mazmuni ifodalangan.
Sabab-natija munosabatining yuzaga kelishida fakat bog’lovchilar emas, balki sodda gaplar tarkibidagi ayrim bo’laklarning semantikasi muhim rol o'ynaydi: «Majolisun-najat» qasidasida.
Ma`lumki, hozirgi o’zbek tilida ammo boglovchisining uzaro oid bo'lgan sodda gaplarni bir-biriga bog’lashi tilshunoslar yumonidan e`tirof etilgan, lekin eski o'zbek tilida bu shakl »"shr-biriga zid bulmagan sodda gaplar tarkibida ham qo’llanadi.
I. Zid munosabatli qo’shma gaplarda: qo’shi bariuda yaxshiu
tshatlar aytiub erdi, amma junun vaqtiuda bu baytniu kvp erdi (Nav.MN).
2. Semantik jihatdan zid bo’lmagan qo’shma gaplar tarkibida. Bunday gaplarda amma boglovchisi semantikasida zidlik tushunchasi bulmaydi, balki boglovchilik vazifasi saqlanib qolgan holda, amma so’zida ta`kid ma`nosi ham birga anglashiladi, lekin ot va uning substituti oppoziciyasi ikki gap semantikasining bir-biriga aloqadorligini ta`minlaydi.
Mazmunan ketma-ket ro’y bergan ikki denotativ voqea teng mavqeda, payt munosabati ifodalangan. Mazkur gapning ikkinchi komponenti predikatida bo’ishlilik semasi aks etgan.
amma anda gahi bolur erdi (Nav.TMA)» misolida predikatda garchand bulishlilik shakli reallashgan bulsa-da, mazmunan
bulishsizlikni ifoda qiladi. Bir qarashda amma bog’lovchisi o’zaro zid mazmun munosabatidagi gaplarni bog’lagandek ko’rinadi, lekin qo’shma gapning umumiy mazmunida bir komponent mazmuni ikkinchi komponent mazmunini inkor etayotgani yo’q, ya`ni Damavandni bina qilganlkgi, unda gahi bo’lishiga qarshi qo’yilayotgani yo’q, boshqacha aytganda, ikkinchi gap birinchi gap mazmuniga zid emas, lekin gapda ziddiyati bo’lmagan Damavand - anda ot va olmosh (substitut) oppoziciyasi mavjud.
Ma`lumki, ergashgan qo’shma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar o'zaro hokim-tobelik munosabati orqali bog’lanadi. Ergash gap bosh gapga tobe bog’lanib, bosh gapdagi biror bo’lakni izohlab keladi. Bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips bog’lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi va umumiy bir fikrni ifodalaydi. Ular o’zaro fe`lning amaliy shakllari (sifatdosh, ravishdosh va shart fe`li),yordamchi so’zlar orqali munosabatga kirishadi. Ergashgan qo'shma gaplarning guruhlanishi ergash gapning bosh gapdagi qaysi bo'lakni izohlab kelishiga qarab belgilanadi.
Eski o’zbek tilida ham ergash gapli qo’shma gaplarning yuqoridagi turlari qayd qilinadi. Quyida ularni ko’rib o'tamiz.
Ega ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani izohlab, to'ldirib keladi. Eski o’zbek tilida ega ergash gap bosh gapga quyidagicha bog’langan.
1. Hozirgi o’zbek tilidagidek, fe`lning shart mayli formasi yordamida: har kim padshSh bolsa.
2. -r(-ar, - er, -ur, -ur) affiksli sifatdosh formasi yordamida: Ul chin svzni palganga catar, durriu saminni najasatSha atar (Nav. MK).
3. Fe`lnyng anikdik mayli formasi yordamida: Har kishi kim tiriklik manziuliuga kelibtur, axiur dunya gamxanasiudiun kechkusidur (BN).
Kesim ergash gapli qo’shma gaplar. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini izohlab, bosh gapga hozirgi uzbek tilvdagidek, -ki,-kim boglovchisi orkali boglangan. Bosh gapning kesimi vazifasida ^ozirgi uzbek tilida shu olmoshi keladi. eski uzbek tilida esa ko’proq. bu, bular, ul<sub>u</sub> andac kursatish olmoshlari qo’llangan.
To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, to’ldiruvchi ergash gaplar bosh gaplardagi tuldiruvchi mavkei (poziciyasi)ning ma`nosini tuldirib keladi va bosh gapga –ki -kim shakliy vositasi orkali bog’lanadi.
Hozirgi uzbek tilida tuldiruvchi ergash gaplar bosh gapga fe`lnyng shart mayli yxakli, deb yordamchisi, -mi,chi,-ku yuklamalari va -ki boglovchisi yordamida boglanadi. eski uzbek tilida esa asosan -kSh-kim vositasida boglangan.
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki,
aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi anikdovchi vazifasida kullangan ayrim suzlarning ma`nosini konkretlashtirib keladi. Anikdovchi ergash gap kupincha bosh gapdagi predmet belgisini uning xarakati yoki holatiga ko'ra aniqlaydi.
Ba`zan aniklanayotgan bulak shaklan ifodalanmasligi ham mumkin. Lekin mazmunan u tulik, anglashinaveradi: Andac
eshitildikim, Astrabadda alamdiun vtubtur (Nav.MN). Mazkur misolda bosh gap tarkibidagi aniklanayotgan bulak (xabar) shaklan ifodalanmagan. Anikdovchi ergash gap bosh gapdagi aynan ana shu ifodalanmagan sub`ektni anikdab, izo^lab kelgan. Implicit sub`ekt andac havola bulagi orkali anglashilib turibdi.
Sabab ergash gapli cushma gaplar. Bunday gaplarning mazmuni sabab munosabatidan iborat. ergash gap sabab vokeani, bosh gap undan kelib chik,adigan natijani ifodalaydi. Bunday ergash gaplarda sodda gaplarning semantik munosabatida ul jiuuattiun, bu jShattiun leksik birikmalarining semantikasi mu^im ax;amiyatga ega. Bu vositalar bosh gapning boshida .kelib, sabab holi semantik vaziyatini egallaydi. Sabab vok,ea ana shu vositalar yordamida natija vokeaning ichiga kiradi. Sabab vokea, ya`ni shart ergash gap oldin, undan sung bosh gap keladi. Chunki sabab vok,ea ifodalangandan sung ul jiuuattiun, bu jiu^attiun vositalari bilan asosiy denotatning yuzaga chik,ish sababi
izoxlanadi. Misollar: Bard lafziudiun achchiugiu kelur erdi, bu jiu^attiun aca tashvish berurlvr erdi (Nav.MN). Chun siznic tabugiuciuzda davlatxscliug svzini ayturga ma`murmen, ul
jiu^attiun gustShliug bild arzadasht bitildi (Nav. Mnsh).
Sabab ergash gap bosh gapga -km, nim vositasida ham boglanishi mumkin. Bunday kushma gaplarda bosh gap ergash gapdan oldin joylashadi: Maet maraziuda tajniu aniuc carniuga coydiukim, Darabca domiula erdi (Nav. TMA).
Hozirgi o’zbek tilida ham sabab ergash gaplar bosh gapga ba`zan -ki vositasida boglanadi. Lekin yukoridagi misoldan farkli ravishda, ergash gap bosh gapdan avval joylashadi: Ayol borki, olam munavvar.
Ergash gapning kesimi buyruk, maylidagi fe`l shakli Oilan ifodalanadi. Bosh gap bilan -ki (-nim) vosit shakliy sintagmatik munosabatda buladi: Mazlumga baxshayish korguzki, zalimdiun asayish kvrgey-sen (Nav.MK,).
Ergashgan qo’shma gapning qismlari ergashtiruvchi bog’lovchilar yoki shunday boglovchi vazifasidagi so’zlar yordamida bog’lanadi.
Aniqlanayotgan, izohlanayotgan, gap bosh gap, aniqlaydigan, izohlaydigan gap esa ergash gap hisoblanadi. Ergash gapning bosh gapga bog’lovch vositaga ko’ra ergash, qo’shma gaplarning quyidagi turlari farqlanadi:
1. Ergashiruvchi bog’lovchili ergashgan qo’shma gap. Bosh gapda ifodalangan mazmunning sababi, maqsadi, qiyosini anglatadi: chunki, negaki, toki kabi sabab-maqsad, go’yo, go’yoki, huddi, hatto kabi qiyoslash-chog’ishtiruv bog’lovchilari ergash gap boshida qo’llaniladi. Masalan: Misralarda so’zlar gavhar kabi yonadi, go’yo yangi ranglar, yangi jilvalar bilan chorlaydi.
Agar, agarda, basharti, mabodo kabi shart bog’lovchilari ergash gap tarkibida keladi yoki bunday gaplarning kesimi shart maylidagi fe`ldan iborat bo’ladi. Masalan: Agar o’gay ona o’lgandan keyin tinchlanganimizda, men o’zimni baxtli sanardim.
2. Ko’makchili qurilmalar yordamida ergashgan qo’shma gapning bosh gapi tarkibida shuning uchun, shu sababli, shu tufayli kabi ko’makchili qurilmalar qo’llaniladi. Bosh gapda ifodalangan mazmunning sababi birinchi qismda, yani ergash gapda aniqlanadi. Masalan: Musaavvirlikka menda havas uyg’ondi, shu sababli uning sirlarini o’rganishga astydil bel bog’ladm.
3. “deb” so’zi yordamida ergashgan qo’shma gapning ergash gapi tarkibida deb so’zi qo’llanadi va uning kesimi III shaxs bo’yruq mayli shaklida bo’ladi. Ergash gapda bosh gap ifodalagan mazmunning maqsad yoki sababi aniqlanadi. Masalan: