Tursunova nargizaning boshlang’ich matematika kursi nazariyasi

Qadimgi islomiy o‘lchov birliklari.

№	Birlik	Karrali yoki, ulishli qiymatlari	SI dagi ekvivalent qiymati. (SI ga o‘tkazish koefitsienti )
Uzunlik va masofa birliklari
1	Isba'[1]		– 1.925 sm (–2 sm)
2	Qabza[2]	=4 isba	– 7.7 sm
3	Qarich (Shibr)	=3 qabza=12 isba	– 23.1 sm
4	Ziro'[3]	=2 qarich=6 qabza= 24 isba	– 46.2 sm
5	Gaz, Arshin	=8 qabza = 32 isba	– 61.6 sm
6	Sarjin	=3 gaz = 8 qarich = 24 qabza	– 184.8 sm
7	Qasaba	=6 gaz	– 369.6 sm – 3.7 m
8	Ashiyr	=6 qasaba	– 22.176 m
9	g‘alva[4]	=50 qasaba	– 184.8 m
10	Qafiyz	=1.2 g‘alva	– 221.76 m
11	Musulmon mili	=10 g‘alva	– 1848 m
12	Jariyb	=1.2 mil	– 2217.6
13	Farsax	=2.5 jariyb	– 5544 m
14	Bariyd[5]	=4 farsax	– 22.176 km
15	Marhala	=2 bariyd	– 44.352 km
16	Qasr masofasi	=2 marhala	– 88.704 km
Hajm va sig‘im birliklari
1	Qadoq		– 0.516 L
2	Mudd[6]		– 0.688 L
3	Botmon	=2 qadoq	– 1.04 L
4	Qist = qadah[7]	=2 mudd	– 1.375 L
5	So‘= maxtum	=2 qist	– 2.75 L
6	Makkuk	=1.5 so‘	– 4.125 L
7	Faraq	=2 makkuk	– 8.25 L
8	Pud (kayla)	=2 faraq	– 16.5 L
9	Qafiyz	=4 faraq	– 33 L
Vazn birliklari
1	Qiyrot		– 0.22 g
2	Doniq		– 0.5 g
3	Misqol[8]		– 4.25 g
4	Navot	=3.5 misqol	– 14.9 g
5	Qadoq		– 408 g
6	Botmon	=2 qadoq	– 816 g
7	Qist		–1.088 kg
8	So‘		– 2.176 kg
9	Faraq		– 6.5 kg
10	Pud		– 13 kg

[1]Ortacha qomatli odam barmog‘ining qalinligi
[2]Qo‘lni musht qilgandagi to‘rt barmoqning qalinligi
[3]Odam tirsagidan o‘rta barmog‘i uchigacha bo‘lgan uzunligi
[4]Kamondan otilgan o‘qning yetib boradigan o‘rtacha masofasi
[5]Otliq chopar xabarchining (pochtachi) bir punktdan ikkinchisigacha eltish masofasi
[6]Katta odamning hovuchi
[7]Ikki kishi to‘yib suv ichadigan idish
[8]o‘rtacha kattalikdagi arpa yoki bug‘doy doni og‘irligi.
Miqdori o'lchash mumkin bo'lgan narsa. Uzunlik, maydon, hajm, massa, vaqt, tezlik va boshqalar kabi tushunchalarga miqdor deyiladi. Miqdor - bu o'lchov natijasi, u muayyan birliklarda ifodalangan raqam bilan belgilanadi. Qiymat o'lchanadigan birliklar deyiladi o'lchov birliklari.
Qiymatni belgilash uchun raqamni yozing va o'lchagan birlik nomi yonida. Masalan, 5 sm, 10 kg, 12 km, 5 min. Har bir miqdor cheksiz miqdordagi qiymatlarga ega, masalan, uzunlik teng bo'lishi mumkin: 1 sm, 2 sm, 3 sm va boshqalar.
Bir xil miqdordagi turli xil birliklarda ifodalanishi mumkin, masalan, kilogramm, gramm va tonnalar og'irlik birligidir. Turli xil birliklarda bir xil qiymat turli xil raqamlarda ifodalanadi. Masalan, 5 sm \u003d 50 mm (uzunlik), 1 h \u003d 60 min (vaqt), 2 kg \u003d 2000 g (vazn).
Har qanday miqdorni o'lchash degani, bu o'lchov birligi sifatida olingan boshqa turdagi miqdordan necha marta iboratligini aniqlash demakdir.
Masalan, biz xonaning aniq uzunligini bilishni xohlaymiz. Shunday qilib, biz bu uzunlikni bizga ma'lum bo'lgan boshqa uzunlik, masalan, metr yordamida o'lchashimiz kerak. Buni amalga oshirish uchun xonani uzunligi bo'ylab bir metrga iloji boricha ko'p marta qo'ying. Agar u xonaning uzunligi bo'ylab 7 marta to'g'ri keladigan bo'lsa, unda uning uzunligi 7 metrga teng.
Miqdorni o'lchash natijasida, yoki nomlangan raqam, masalan, 12 metr yoki bir nechta nomlangan raqamlar, masalan, 5 metr 7 santimetr, ularning kombinatsiyasi deyiladi kompozit nomlangan raqam.
O'lchovlar

Har bir shtatda, hukumat turli xil o'lchovlar uchun ma'lum o'lchov birliklarini o'rnatgan. Namuna sifatida olingan aniq hisoblangan o'lchov birligi deyiladi qiyoslash yoki namunaviy birlik... Metr, kilogramm, santimetr va boshqalarning namunaviy birliklari ishlab chiqarildi, bunga muvofiq har kungi foydalanish uchun birliklar tayyorlanadi. Amalga oshirilgan va davlat tomonidan tasdiqlangan birliklar deyiladi chora-tadbirlar.

O'lchovlar deyiladi bir hilagar ular bir xil miqdordagi miqdorlarni o'lchash uchun xizmat qilsalar. Shunday qilib, gramm va kilogramm bir hil o'lchovdir, chunki ular vaznni o'lchashga xizmat qiladi.
Qadimgi o`lchov birliklari

Eng qadimgi o’lchash birliklari – antropometrik. U insonning muayyan a’zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan. Masalan: qarich - qo’l kafti yoyilgan holda bosh barmoq va jimjiloq orasidagi masofa, quloch - qo’llar ikki tomonga yoyilganda orasidagi masofa, qadam - balog’at yoshidagi odamning sokin odimlashidagi yurish birligi, tirsak - kaft va tirsak orasidagi masofa, chaqirim - ochiq dala sharoitida birining tovushini ikkinchisi eshita olishi mumkin bo’lgan masofa, ladon- bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to’rttasining kengligi; fut- oyoq tagining uzunligi; pyad- yozilgan bosh va ko’rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, va hokazolar.

Metrologiyaning tarixida bu kabi birliklarni joriy etishda yirik fan yoki davlat arboblarining antropometrik o’lchamlarini asos qilib olish hollari ham uchraydi. Masalan, ingliz qiroli Genrix I (12-asrning boshi) yard o’lchash birligini (91,44 sm) joriy etgan. Bunda namunaviy o’lchov sifatida qirolning burni uchidan oldinga cho’zilgan qo’lning o’rtancha barmog’i uchigacha bo’lgan masofa olingan.
Birliklar

Quyida matematikada ko'p uchraydigan turli xil o'lchov birliklari quyida keltirilgan:

Og'irliklar / massa o'lchovlari

• 1 tonna \u003d 10 sentner

• 
  1 sentner \u003d 100 kilogramm
  
• 
  1 kilogramm \u003d 1000 gramm
  
• 
  1 gramm \u003d 1000 milligramm
  

• 
  1 kilometr \u003d 1000 metr
  
• 
  1 metr \u003d 10 dekimetr
  
• 
  1 dekimetr \u003d 10 santimetr
  
• 
  1 santimetr \u003d 10 millimetr
  

• 
  1 kv. kilometr \u003d 100 gektar
  
• 
  1 gektar \u003d 10000 kv. metrga teng
  
• 
  1 kv. metr \u003d 10000 kv. santimetrga teng
  
• 
  1 kv. santimetr \u003d 100 kv. millimetrga teng
  

• 
  1 kubometr metr \u003d 1000 kubometr desimetrlar
  
• 
  1 kubometr dekimetr \u003d 1000 kubometr santimetrga teng
  
• 
  1 kubometr santimetr \u003d 1000 kubometr millimetrga teng
  

Keling, shunday miqdorni ham ko'rib chiqaylik litr... Tomirlarning sig'imini o'lchash uchun bir litr ishlatiladi. Bir litr - bu bir kub dekimetrga teng hajm (1 litr \u003d 1 kub dekimetr).
Vaqt o'lchovlari

• 1-asr (asr) \u003d 100 yil

• 
  1 yil \u003d 12 oy
  
• 
  1 oy \u003d 30 kun
  
• 
  1 hafta \u003d 7 kun
  
• 
  1 kun \u003d 24 soat
  
• 
  1 soat \u003d 60 daqiqa
  
• 
  1 daqiqa \u003d 60 soniya
  
• 
  1 soniya \u003d 1000 millisekund
  

Bundan tashqari, chorak va o'n yil kabi vaqt birliklari ishlatiladi.

• 
  chorak - 3 oy
  
• 
  o'n kun - 10 kun
  

Oy 30 kun sifatida qabul qilinadi, agar oyning sanasi va nomini ko'rsatishingiz shart bo'lmasa. Yanvar, mart, may, iyul, avgust, oktyabr va dekabr - 31 kun. Oddiy yilning fevralida 28 kun, yangi yilda fevral 29 kunga ega. Aprel, iyun, sentyabr, noyabr - 30 kun.
Bir yil Erning Quyosh atrofida to'liq aylanish vaqtini (taxminan) anglatadi. Har uch yilda ketma-ket 365 kunni, ulardan keyingi to'rtinchisini 366 kunda hisoblash odat tusiga kiradi. 366 kunni o'z ichiga olgan yil chaqiriladi sakrashva yil 365 kunni tashkil etadi - oddiy... To'rtinchi yil uchun yana bitta qo'shimcha kun quyidagi sababga ko'ra qo'shiladi. Erning Quyosh atrofida aylanish vaqti aniq 365 kunni emas, balki 365 kun va 6 soatni (taxminan) o'z ichiga oladi. Shunday qilib, oddiy yil haqiqiy yilga qaraganda 6 soatga qisqaroq va 4 oddiy yil 4 ta haqiqiy yillardan 24 soatga, ya'ni bir kunga qisqaroqdir. Shuning uchun har to'rtinchi yilda (29 fevral) bir kun qo'shiladi.