Tutchilik va ipakchilik faniga kirish 2 soat

Buta tutzor. Buta tutzor va yakka qator baland tanali tutzorga nisbatan xosilga tez kiradi. Yakka qator va baland tanali tutlar uchun ko’chatlar 3 yil parvarish qilinadi: 1 yil nixolzorda, 2 yil ko’chatzorda, so’ngra doimiy joyda 3-4 yil xammasi bo’lib 7-8 yil vaqt talab qiladi.
Buta tutzor barpo qilib bargidan foydalanish uchun 3 yoki 4 yil vaqt kerak, ya’ni bir yil nixolzorda nixolchalar parvarish qilinib, ikkinchi yili to’g’ridan - to’g’ri buta tutzorga ekiladi va u yerda 2 yoki 3 yil parvarish qilinib, so’ngra bargidan foydalanish mumkin.
Demak, buta tutzor 3-4 yil oldin xosilga kirishi bilan uning barg xosili xam 2-3 baravar ko’p bo’ladi, agarda navdor tutlardan ekilsa 1 gektar buta tutzordan 10-15 tonna sifatli barg olish mumkin, vaxolanki respublikamizda mavjud bo’lgan buta tutzorlarda 2-3 tonna barg olinmoqda.
Qatorlab o’tkazilgan tut daraxtlarining rivojlanish sur’ati. Qalamchasidan o’stirilgan o’z ildiziga ega bo’lgan ko’chatlarni doimiy o’sadigan joyiga o’tkazishda ular ko’chatzordan kovlanib ko’chirib o’tkazishlari bilan bog’liqdir.
Ko’chatlar o’tkazilgandan keyin qanchalik tutib ketishi va ularni kelajakda rivojlanishi ildiz tizimining tiklanish qobiliyati bilan yer ustki va yer ostki kisimlari o’rtasida o’zaro ( qorrelyatsion ) munosabatga bog’liq bo’ladi. Qalamchasidan o’stirilgan bir yoshli ko’chatlardan o’tkazilgan tut ikki yoshlik ko’chatlardan o’tkazilgan tutlarga nisbatan rivojlanishning xamma ko’rsatgichlari bo’yicha ustunlik qiladi. Shundan ma’lumki, bir yoshlik ko’chatlar ning ildiz tizimi yetarli darajada baquvvat bo’ladi va doimiy o’stirish joyiga o’tkazilgan yiliyoq juda yaxshi rivojlanadi. Ikki yoshlik ko’chatlarda ularni ko’chatzordan kovlab olishda ildiz tizimi 30-40 sm uzunlikda saqlanib qolgan (aktiv) faoliyatli ildizlari yerda kolib ketadi. Buning natijasida ko’chatlarning birinchi yilgi o’sishida uning kuchli rivojlangan yer ustki qismiga ildiz tizimining o’rtasida (korrelyatsion) o’zaro bog’lanish buziladi.
Barg hosili olish uchun qalamchasidan o’stirilgan bir yillik ko’chatlar doimiy joyida yer ustki qismining rivojlanish, xamda barg hosili bo’yicha ikki yoshli ko’chatlardan o’tkazilgan tut daraxtlariga Qaraganda xamma ko’rsatgichlari bo’yicha eng yaxshi natijalarga erishildi.
Biz tomondan ( prof. K. Raxmanberdiev va M. Xibbimov) olib borgan kuzatishlarida qalamchasidan yetishtirilgan bir yillik ko’chatlardan doimiy o’sish joyida uch yil davomida o’stirilgan tut daraxtining yer ustki qismi , ya’ni tanasining 120 sm balandlikdagi yo’g’onligi va bargli novdalarining uzunligi bo’yicha ikki yoshli ko’chatlardan o’stirilgan tut daraxtlariga qaraganda o’sishi, yuqori ekanligi tasdiklandi. Qalamchalarini o’tkazish muddatini xisobga olganda ikkala guruxdagi daraxtlarning yoshi bir xil (4yoshli). Bir yillik va ikki yillik ko’chatlaridan yetishtirilgan tut daraxtlari rivojlanishining ko’rsatgichlari bo’yicha bir-biriga nisbatan quyidagicha: tanasining 120 sm balandligidagi diametri bo’yicha 7,7-6,7 va 6,9-6,3sm ni, novdalar umumiy uzunligi bo’yicha 84,4-24,4 va 57,8-24,7 m ni barglarining soni 1955-853 va 1390-964 va barg hosili bo’yicha 6,1­3,1 va 4,7-3,0 kg ni tashkil qiladi.
Ko’chatzorda bir yil davomida o’stirilgan ko’chatlardan o’tkazilgan tut daraxtlarining barg berish mahsuldorligi ikki yil davomida o’stirilgan ko’chatlardan o’tkazilgan tut daraxtlarining yoshi teng bo’lishiga qaramay yuqori, ya’ni qalamchalar ko’chatzorga 1973 yilda o’tkazilgan bo’lib, bargidan birinchi yil foydalanishi 1976 yilga to’g’ri keladi.
Buta tutlarning hosildorligini ularning kelib chiqishi bo’yicha (urug’idan va vegetativ yo’l bilan) solishtiradigan bo’lsak, foydalanishning dastlabki yillarida birinchi holda hosildorlikning oshib borishini har xil kurit mumkin. Niholchalardan o’stirilayotgan buta tutlarda barg hosili o’sishining juda sust borishini (yillar bo’yicha) kuzatish mumkin bo’lgani holda, o’z ildiziga ega bo’lgan buta tutlarda esa bargidan foydalanishning ikkinchi yiliyoq hosildorlik keskin oshishini, boshqacha aytganda dastlabki yildagi hosildan ikkinchi yilgi barg hosili qariyib 400% oshgan. o’z ildiziga ega bo’lgan buta tutzorlarda qator oralari 3 m qatordagi o’simliklar oralig’i 0,5 m qilib joylashtirilganda har gektar maydondagi buta tutlar soni 3700 dona bo’lib, tutlarning bargidan foydalanishning birinchi yilida (qalamchalari ekilgandan keyingi ikkinchi yil) gektar boshiga barg hosili 2,8 -3,0 t ni , ikkinchi yili 10-12t ni va uchinchi yili esa 13-14 t ni tashkil etadi. Ko’rinib turibdiki, tutzordan foydalanishning uchinchi yilida tutlardan olingan barg hosili urug’dan barpo etilgan tutzor ( doimiy joyda to’rtinchi yili birinchi bargidan foydalanilganda 2-3t. ) hosiliga qaraganda 2,0 -2,5 barobar yuqori bo’lgan ligi aniqlangan.
Baland tanali va buta tutlarning ekilishi bilan farq qilganidek ularning bargidan birinchi bor foydalanish yili, olinadigan barg xosili, xamda umr qurishi bilan xam farqi bor. Baland tanali tutlar doimiy joyga ekilgandan keyin 4-5 yil o’tgach birinchi bor, ularning bargidan foydalanilsa, buta tutzorlar 2 yoki 3 yildan keyin. Shuningdek gektardan olinadigan barg xosili xam buta tutzorlarda bir necha bor yuqori, lekin bargining oziq sifati baland tanali tutlarda yaxshirok, sababi yorug’lik va xavo ko’p buta tutlarga nisbatan.
Baland tanali tutlarning oralig’i 4 m bo’lsa, buta tutlarning oralig’i 0,5 m qator oralig’i ikkalasiniki xam bir xil. Yuqorida aytilgandan tashqari baland tanali tutlar sovuqqa va kasallikga chidamli, xamda uzoq yashaydi. 60-70 yil yaxshi parvarish qilinib, bargidan to’g’ri foydalanilsa ko’proq xam yashashi mumkin. Buta tutzor 25-30 yildan qarib xosildan qoladi.
Baland tanali tutlarning bargi birinchi foydalanilganda 0,83 t, buta tutzorda - 3,0 t, beshinchi yili baland tanalida - 3,32 t, buta tutzorda - 7,0 t. Shu ravishda ikkalasida xam yildan-yilga barg xosili oshib boraveradi. Lekin, buta tutzorning barg xosili 13-14 yildan keyin kamaya boshlaydi, baland tanali tutlarda esa bu 30-35 yoshidan keyin kamayib boradi.