Tuzilishi. Reja: 1

10- rasm. Qora suvarakning ichki tuzilishi.
A - ichki tuzilishi orqa va yondari ko'rinishi: i - so'lak bezi rczervuari, 2 - so'lak bezi, 3 - jig'ildon, 4 - muskulli oshqozon, 5 - o'rta ichak, 6 - malpigi naychalari, 7 - orqa iehak, 8, 9 - traxeya, Ю - qorin ncrv zanjiri, 11 -urug'don, 12 -jinsiy bezlar, 13-yurak, 14-boshmiya, 15 - simpatik ncrv sistemasi, 16 - orqa ichakning pilorik (ko'r) o'simtalari; В - kutikulasining tuzilishi: 1 - cpikutikula, 2 - ckzokutikula, 3 - endokulikula, 4 - gipoderma, 5 - qil, 6 - teri bezi; D - urg'ochilik jinsiy organi: 1 tuxumdon naylari, 2 - tuxum yo'li, 3 - urug' qabul qilgich, 4 - bezlar.
Ayrim hasharotiar, masalan, lyutka ninachilari, ba'zi pashshalaming suvda yasliovchi li-chinkalarida traxeyalar rivojlanmagan. Kislorod, ichki organlarga tana qoplag'ichi orqali diffuziya yo'li bilan o'tadi.
Qon aylanish sistemasi. Traxeya sistcmasining murakkablashuvi qon aylanish sistemasining soddalashuviga olib keladi. Qon aylanish siste masi faqat yurak va undan cliiqadigan kalta aorta qon tomiridan iborat; qon (gemolimfa) tana bo'shlig'ida aylanadi. Hasharotlarning yuragi uzun naygao'xshashbo'lib,qorin bo'lirnidaichakning ustidajoylashgan. Yurakn-ingkeyingi uchi berk; ichki bo'shlig'i ko'ndalangto'siqlar bilan birnecha bo'lmalarga bo'lingan. Ko'pchilik hasharotlarda bunday bo'lmalarning soni 8 ta bo'ladi.
Mar bir bo'lmaning yon tomonida ikkitadan kiapanli teshikchalai (ostiylar) bor; yurak va undan boshlanadi-gan bosh aorta tomiri devori muskul toialari bilan ta'minlangan. Aorta bosh yaqinida tana bo'shlig'iga ochiladi; gemolimfa aortadan ana shu bo'shliqqa kelib tushadi. Yurakni yurakoldi sinusi o'rab turadi. Bu sinus tana bo'shlig'idan raayda teshikchali yupqa diafragma parda orqali ajral-ib turadi. Yurakning ostida diafragmaga qanotsimon muskullarning uchi kelib tutashgan. Yurak elastik lolalar yordamida qorin tergillarida osilib turadi. Ko'pchilik hasharotlarda xuddi shunday diagfragma parda ichakning os tida ham bo'ladi. Qanotsimon muskullar qisqarganida difragma pastga tortiladi; yurakoldi sinusi kengayib. gemolimfa bilan to'ladi. Gemolimfa ostiylar orqali yurak bo'shlig'iga o'tadi. Yurak devoridagi muskullarning ketma-ket to'lqinsitnon qisqarishi natijasida qon yurakdan aortaga chiqa di; undan bosh yaqinida tana bo'shlig'iga kelib quyiladi. Ichakosli diafragma muskullari qisqarganida gemolimfa tana bo'shlig'ida oldingi lomonidan keyingi tomonigaoqadi (10, A-rasm). Qisqarish xususiyatigaega bo'lgatl maxsus qo'shimcha ampulalar gemolimfani oyoq, qanot va mo'ylovlaming bo'shlig'ida ham aylanishgayordamberadi. Yurakning qisqai ish tezligi -puis hasharotiar ruriga va lining fiziologik holatiga bog'liq bo'ladi. Masalan, arvoh kapalak (Sphinx ligustri) yuragi tinch holatda bir dakikada 60-70, uchganida 140150 marta qisqaradi.

Adabiyotlar:

1. 
   O.Mavlonov va boshqalar. Umurtqasizlar zoologiyasi. Toshkent. «O’zbekiston» 2002 y. (324-337 b.)
   
2. 
   Natali V.F. Umurtqasizlar zoologiyasi. Toshkent. «O’rta va Oliy maktab». 1970 y. (414-437 b.)
   
3. 
   Dubovskiy G.P, A.M.Ummatov Umurtqasizlar zoologiyasi. (qo’llanma) Toshkent. 1996 y. (318-335 b.)
   
4. 
   Kuznesov B.A. i.dr. Kurs zoologii. Moskva 1998 y. (371-388 b.)
   
5. 
   Natali V.F. Zoologiya bezpozvonochnix M. 1988 y. (428-431 b.)
   
6. 
   Muhammadiev A.M. Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi Toshkent O’qituvchi. 1976 y. (341-327 b.)