U. Abdalov, U. Xo‘jamuratov, X. Matkarimov, X. Matyaqubov 0 ‘zbekist0n tarixi

Turk xoqonligi, davlat boshqaruv tizimi. M amlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy

ahvol

Turkiy  elatlarning  keng  sharqiy  hududlarda  qadim-qadim  davrlardan  buyon 

yashab,  o‘zlaridan  munosib  madaniy  iz  qoldirib  kelganligini ju d a   ko‘plab  tarixiy 

m anbalar  ham  tasdiq  etadi.  M o‘tabar  Xitoy  manbalari,  m ashhur  “0 ‘g ‘iznoma”, 

0 ‘rxun-Enasoy  yozuvlari,  Kultegin  bitiklari  bunga  ishonchli  guvohdir.  Oltoy,  Tu­

va  ham da ularga tutash  hududlarda turli  turkiy  qabilalar,  chunonchi,  Ashin,  Arg‘u, 

0 ‘g ‘iz,  T o‘qqiz o ‘g ‘iz,  0 ‘tuz tatar,  Qarluq,  Kitan,  Tolis,  Turk,  Uyg‘ur,  To‘qri  (to- 

harlar),  Quriqan,  Duba (tuba-tuva) va boshqalar yashardilar.  VI  asr  boshlarida Ol­

toy  o ik a sid a  siyosiy jarayonlar  faollashadi.  0 ‘sha paytda  hozirgi  M o‘g ‘uliston va 

qisman  Xitoyning shimoliy  hududlari  ustidan  Jujan  xonligi  hukmronlik qilardi.  VI 

asr boshlarida Oltoydagi  turkiy  qavm lar orasida Ashin  u ru g in in g   mavqeyi  k o ia ri- 

ladi.  Ashin urug' iga mansub Asan  va Tuu  460-545-yillarda boshqa u ru g iarn i  o‘z- 

lariga  bo‘ysundiradilar  va  Oltoyda  turkiy  qabilalar  ittifoqiga  asos  soladilar.  Tuu- 

ning  o ‘g i i   Bumin Tele qabilasini  ham  bo‘ysundiradi.  Bumin  Jujan  xonligiga tobe- 

likdan  chiqish  uchun  kurashadi  va  551-yilda  Jujan  xonining  qo‘shinlarini  yengib, 

ularni  o ‘ziga  bo‘ysundiradi.  Bumin  552-yilda  xoqon  deb  e ’lon  qilinadi  va  yangi 

davlat  -   Turk  xoqonligiga  asos  soladi.  Uning  poytaxti  Oltoydagi  0 ‘tukan  shahri 

edi.  Xoqonlik tez orada kuchayib,  uning d o v ru g i ortib borgan.  U  ko‘p  bor Xitoyga 

yurishlar  qilib,  uning  bir  qancha  hududlarini  bosib  olgan.  Xitoy  podsholigi  Turk 

xoqonligiga har yili  o ip o n   tariqasida yuz b o ia k d an   iborat  ipak  mato  berib  turish- 

ga  majbur  b o ig a n .  553-yilda  Bum inxon  vafot  etgach,  hokim iyatga  uning  katta 

o ‘g i i   M ug‘anxon  (553-572)  o ‘tiradi.  M ug‘anxon  558-yilda  jurjanlarga  so‘nggi 

bor  qaqshatqich  zarba  berib,  o ‘z  davlati  hukmronligini  Tinch  okeangacha  b o ig a n  

hududlarda mustahkamlaydi.  Uning  amakisi  Istami  (unga “Y abg‘u” -  bahodir  un- 

voni  ham  berilgan)  b o isa ,  bu  davrda  xoqonlik  hududini  g ‘arbga tom on  kengayti- 

rib,  Yettisuv,  K oshg‘ar  va  boshqa  hududlami  egallaydi.  563—567-yillar  davomida 

Istami yabg‘u qo‘shinlari  eftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar berib,  0 ‘rta Osiyo 

va Kaspiy dengizigacha b o ig a n  yerlarni  egallashga muvaffaq b o ia d i.  Buning oqi- 

batida  Eftaliylar  davlati  qulaydi.  Turk  xoqonligi  0 ‘rta  Osiyo  yerlarini  ishg‘ol  et-

13

---

gach,  uning  hududlari  bevosita  Eron  chegarasiga  tutashadi.  Xoqonlik  Eron  bilan 

yaxshi  qo‘shnichilik,  savdo-sotiq  aloqalarini  o ‘m atishga  intiladi.  Shu  maqsadda 

Eron  shohi  Xusrav  1  Anushirvonga turk  malikasi  uzatiladi,  Eronga elchilar yubori- 

ladi.  Biroq  Turk  xoqonining  Eronga  ikki  bor  yuborgan  elchilari  faoliyati  muvaffa- 

qiyatsiz  chiqqach,  Eronning  xoqonlik  bilan  murosaga  bormasligi,  uning  qat’iy 

dushmanligi  m a’lum  boMadi.  Buning  boisi  Eron  shohining  0 ‘rta Osiyo  hududlari- 

ga  da’vogarligida  edi.  Bu  esa,  shubhasiz,  bir  necha  bor  xoqonlikning  Eron  bilan 

urushlar  olib  borishiga  sabab  boMadi.  Istami  qo‘shinlari  Eron  shohi  Xisrav  I  ni ye- 

ngadi.  Eron  shohlari  Turk  xoqonligiga  400  ming  Vizantiya  tillosi  hajm ida  tovon 

to ‘lashga  majbur  boMadi.  M ug‘anxon  va  uning  avlodlari  g‘arbda  Qora  dengizga 

qadar  hududlami  zabt  etib,  o ‘zlariga  bo‘ysundirganlar.  Turk  xoqonligi  568-569- 

yillarda o ‘sha  davm ing  qudratli  davlati  -  Vizantiya  bilan  iqtisodiy  va  savdo-sotiq 

aloqalarini  o ‘rnatishga intilib,  sug‘d savdogari  Maniax  boshchiligidagi  elchilami  u 

yerga  yuboradi.  Elchilar  imperator  Yustinian  II  qabulida  b o ia d i.  Shundan  so‘ng 

Vizantiyaning Zemarx  boshliq  elchilari  xoqonlik davlatiga keladi.  Bu  esa shu  dav- 

latlar o ‘rtasida o ‘zaro  ishonch  va savdo-tijorat munosabatlarini  o ‘rnatishda muhirn 

ahamiyat  kasb  etgan.  Turk  xoqonlari  0 ‘rta  Osiyoda  hukmronlik  qilsa-da,  biroq 

o‘zlari  bu  hududga  ko‘chib  kelmaganlar.  U lar  Yettisuv  va  boshqa  hududlardagi 

bosh  qarorgohlarida  qolib,  bo‘ysungan  hududlarni  mahalliy  hukmdorlar  orqali 

boshqarib,  ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va toMovlar bilan kifoyalanganlar.

Bundan  ko‘rinadiki,  Turk  xoqonligi  davrida  bu  hududdagi  mavjud  mahalliy 

davlat  tuzilmalari,  ulaming  boshqaruv  tizimlari  saqlanib,  ichki  siyosat  bobidagi 

mustaqil  faoliyatlari  davom  etgan.  X oqonlik  istisno  hollardagina  o ‘lkaning  ijti- 

moiy-siyosiy  hayotiga aralashgan.  Bu narsa ko‘proq tashqi  siyosat,  xalqaro  savdo- 

sotiq  m asalalariga  daxl  etardi.  Xitoy  manbalarida  ta ’kidlanganidek,  Zarafshon, 

Amudaryo  va  Qashqadaryo  vohalarida  bu  davrda  9  ta  mustaqil  hokimlik  mavjud 

boMgan:  Samarqand,  Ishtixon,  M aym urg4,  Kesh, Nahshab,  Kushon,  Buxoro,  Amul 

va Andxoy  shular jumlasidandir.  Ayniqsa,  Samarqand  Buxoro,  Xorazm  va Choch 

(Toshkent)  hokimliklari  o ‘zlariga  ancha  mustaqil  boMganlar.  Buxorxudotlar  zarb 

etgan  tanga  pullar  keng  muomalada  b o ‘lgan.  Shu  bilan  birgalikda,  bu  nisbatan 

mustaqil  hokimliklar o ‘rtasida o ‘zaro  kurash,  ichki  ziddiyatlar  ham  to ‘xtovsiz  bo‘- 

lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga duchor etgan.