larga ega b o iishgan. Zodagon vafot etganda, qoida bo‘yicha, uning do‘stlari ham
Jinoyatchilik yuzasidan jazo nihoyatda qattiq b o ig a n . 0 ‘g‘rilik qilgan shaxs
kim b o iishidan qat’iy nazar, boshi kesilgan. 0 ‘g ‘irlangan mol-mulk miqdoridan
qat’iy nazar, o ‘n barobar qilib undirib olgan. Eftaliylar kuchli qo'shinga ega bo‘-
lishgan. Lashkarning asosiy qismini suvoriylar tashkil etgan. Suvoriylar, asosan,
gurzi va qilich bilan qurollanganlar. Xitoyliklar ularni mohir kamonboz deb ham
di. Buning oqibatida esa obikor yerlarga b o ig a n muhtojlik ortadi. Kichik-kichik
sug‘orish kanallari qazib chiqarilib, minglab gektar yangi yer maydonlari o ‘zlashti-
riladi. Sug‘orish texnikasi takomillashadi, shohariqlar chuqurlashib, yer-suv va ser-
shoha sug‘orish tarm oqlariga aylanadi. Hozirgi vaqtda ham mavjud b o ig a n Zog‘a-
riq, Bo‘zsuv, D arg‘om kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoq-
laridan b o ig a n .
Shuningdek, tog1 oldilariga suv chiqarish uchun suv chiqarish asboblaridan
keng foydalanilgan. Yangi o ‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlaming qalin va
katta-katta xom g ish td a n urib chiqilgan ham da mustahkam asos (fundament) usti
ga qurilgan qo‘rg‘onlari, istehkomlari yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning
to ‘rt burchagi baland minoralar bilan mustahkamlanib, devor-u y o ila ri bir necha
qator kamondan o ‘q uzgich nishon tuynuklari bilan ta ’minlangan. Qalin mudofaali
qo‘rg‘onlar ilk o ‘rta asrning o ‘ziga xos m e’morchilik namunalaridan b o iib , Nah-
shab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron, Xorazmdagi
Fir qal’asi shular qatoridandir. Vohalami tashqi dushmandan himoya qilish maqsa-
dida bir necha chaqirimlab, uzunlikdagi qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand
vohasidagi 12 ta darvozaga ega b o ig a n “Devori qiyomat”, Buxoro vohasidagi
uzunligi 336 kilometrli “Kampirak”, Toshkent vohasidagi “Kam pirdevor” isteh-
kom devorlari shular jum lasidandir.
Bu davr m e’m orchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli b o ig a n . Qasr-
lar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha
xonadan iborat b o ig a n . V asrdan saroy, qasrlar qurilishida paxsa va xom g is h t bi
lan bir qatorda pishiq g is h tla r ham ishlatilina boshlangan. Saroy va ibodatxonalar
devorlari, odatda, rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. Sunday tasviriy san’at namu-
nalaridan biri Bolaliktepa (Surxondaryo) qasri devorlarida qayd etilgan. Bu nodir
tasviriy san’at asarida bashang kiyingan ayol va erkaklarning ziyofat tasviri tushi-
rilgan rasmlar katta did va m ahorat bilan ishlangan. Shu davr moddiy madaniyat
yodgorligi sifatida Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasini ham ko‘rsatish mumkin.
Bu qal’a o ‘zining istehkom devoriga ega b o iib , qal’a ichidagi to ‘g ‘ri yo‘naltirilgan
ko'chalar shahami 10 ta m avzega b o iib turgan. Shaham ing shim oli-g‘arbiy qis-
m ida ko‘tarm a supa ustiga xom g ‘ishtdan saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi
b o ig a n . Shuningdek, 100 ga yaqin turar joy, xo'jalik binolari, 8 ta saroy zali xaro-
balari, qadimgi xorazmiy yozuvidagi 80 tadan ortiq hujjatlar topilgan.
Eftaliylar m e’m orchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi
Varaxsha saroyidir. Bu qo‘rg‘on ulkan kvadrat shakldagi tepa ustiga qurilgan. De
vorlari ganch qilinib, devoriy suratlar bilan bezatilgan. X onalar keng-keng b o iib
qalin devorlar bilan bir-biridan ajralib turgan.
Tadqiqotchilaming fikricha, V I-V II asrlarda bu yerda buxorxudotlaming qa-
rorgohi b o ig a n . Shuningdek, Toshkent vohasidagi Oqtepadan, Jo‘nariq yaqinidan,
Poykentdan va boshqa bir qator joylardan eftaliylar davri yodgorliklari topib tadqiq
qilingan.
Eftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivoj topgan. Ayniqsa, kulolchilik,
shishasozlik, chilangarchilik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari rav-
naq topgan. Chochda yasalgan o‘q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan mashhur
b o ig a n . Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida Riv-
dod, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romiton, Varaxsha, Poykand kabi savdo hunar
mandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim m aium otlarga ko‘ra, Poykand shahri ef-
talitlam ing poytaxti b o ig a n (xitoyliklar uni Bi deb, arablar keyinchalik, “Madinat
ut-tujjor” deb atashgan). Poykand shahri, ayniqsa, zirhli p o ia t qurollar ishlab chi
qarish bilan ham mashhur b o ig a n . Shuningdek, shu davrda rangli oynalar ishlab
chiqarish ham keng tarqalgan. Eftaliylar xalqaro savdo sohasida Eron, Vizantiya,
Hindiston, Xitoy bilan savdo-sotiq munosabatlarini olib borishgan.
Eftaliylar “Ipak y o ‘1” savdo y o iin i nazoratda tutishga harakat qilganlar, Ipak
y o i i savdosida, umuman, savdogarlar ichida so‘g ‘diylar yetakchi o ‘rinni egallash-
gan edi. Bu paytda 0 ‘rta Osiyodan oltin, kumush, Badaxshon la’li, rangli shisha va
shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, q o rak o i, zotdor tulporlar olib chi-
qilib savdo qilinardi.
A w a l boshda, eftaliylar sosoniylardan b o ig a n Varaxran V va Perozning ku
mush tangalaridan o ‘zaro savdo-sotiqda foydalanar edilar. Keyinchalik, eftaliylar
11
Eron shohi Varaxran V Bahrom go‘r tangalariga taqlid qilgan holda kumush tanga-
lar zarb qildilar. Bundan tashqari, Buxoro, Poykand, Samarqand, Xorazmdagi ma-
halliy hokim lar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar ichki savdoda keng muoma-
lada b o ig a n .
Dostları ilə paylaş: