U. Abdalov, U. Xo‘jamuratov, X. Matkarimov, X. Matyaqubov 0 ‘zbekist0n tarixi

uan Tsin  Issiqko‘1, Chu vodiysi,  Choch,  Samarqand,  Buxoro kabi joylarning ancha 

gavjum  va  obod  boMganligini  qayd  etadi.  Tan  sulolasi  659-yilda  Sharqiy Turk xo- 

qonligini  o ‘ziga  b o ‘ysundiradi.  VII  asr  ikkinchi  yarm ida  ancha  kuchaygan  Xitoy 

0 ‘rta Osiyo  hududlarini  ham  o ‘z qo‘l  ostiga kiritish payiga tushadi.  Biroq  670-yil- 

da  tibetliklar  bosh  ko‘tarib,  Sharqiy  Turk  xoqonligini  yangidan  tiklaganlaridan 

so‘ng va bu  davlat  Xitoy  uchun  kutilmagan  xavf-xatami  keltirib  chiqargach,  endi- 

likda  Xitoy  0 ‘rta  Osiyoga  bo‘lgan  o ‘z  da’vosidan  vaqtincha  voz  kechadi.  Uning 

endigi  butun  diqqati  Tibetga  qaratiladi.  Bu  davrda  0 ‘rta  Osiyo  hududlarida  G ‘ar- 

biy  Turk  xoqonligi  ta’siri  tobora  zaiflashib  boradi.  Bunga  mahalliy  hokimliklar 

o ‘rtasidagi  ichki  ziddiyatlar,  yer-mulk  uchun  o ‘zaro  kurashlar  ham  sabab  b o ia d i. 

Bu  esa  pirovardida  bu  hududlam ing  arab  istilochilari  tomonidan  bosib  olinishiga 

sabab bo‘ldi.

Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan  farqli o ‘laroq,  G ‘arbiy hududda aholi- 

ning  ijtimoiy-iqtisodiy  hayot  tarzi,  madaniy  darajasi  nisbatan  yuqori  boMgan.  Ne- 

gaki,  sharqiy  hududlarda  yashagan  ko ‘pchilik  ko‘chmanchi  turkiy  elatlarda urug‘- 

qabilachilik  munosabatlari  hamon  kuchli  saqlangan.  Aholining  quyi  tabaqasi  bu- 

dun  yoki  qora  budunlar  deb  atalgan.  U rug‘-qabilaning  nomdor  vakillari  “beklar” 

deb  yuritilgan.  Jamoani  xoqon  va  zodaganlar  kengashi -   “Q urultoy”  boshqargan. 

0 ‘rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik,  bog‘dorchilik va uzum chilik  so- 

halari  yuksak  darajada rivojlangan.  0 ‘lkaning  Farg‘ona,  Xorazm  va Zarafshon  vo- 

halarida ko‘plab  suv ayirg‘ichlar,  kanallar,  suv  havzalari  bunyod  etilgan.  Farg‘ona 

va  Sug‘dda  aholining  bir  qismi  tog‘-kon  ishlari  bilan  ham  m ashg‘ul  bo‘lgan.  Bu 

yerlarda  oltin,  mis,  tem ir  eritish,  ulardan  kerakli  asbob-anjomlar  ishlash  yaxshi 

yo‘lga qo'yilgan.  Shuningdek,  Iloqda  qo ‘rg ‘oshin,  kumush,  Shahrisabzda  esa qizil 

tuz  qazib  olingan.  Xoqonlik  davrida  shaharlar  hayoti  xiyla  rivoj  topgan.  Buxoro, 

Samarqand,  Ishtixon,  Toshkent,  Isfara,  Qubo  (Quva),  Koson  kabi  shaharlar  o ‘sha 

davrning  ancha  taraqqiy  etgan  hunarmandchilik  va  savdo-sotiq  markazlari  hisob- 

langan.  Buyuk  ipak  y o ‘li  bu  shaharlam ing  xalqaro  savdoda  faol  ishtirok  etishini 

ta ’minlagan.

Dehqonlar  mavjud  suv  resurslari  ham da  lalmikor  yerlar  imkoniyatlaridan 

foydalanib,  asosan,  don  ekinlari  ham da qovun, tarvuz,  beda,  uzumchilik,  paxtachi- 

lik  sohalaridan  yuqori  hosil  yetishtirganlar.  Mevali  daraxtlardan  bog‘-rog‘lar  ye- 

tishtirishga alohida ahamiyat berilgan,  m anba tili  bilan  aytganda,  “mevali daraxtlar 

savlat to ‘kib  turgan”.  Chunonchi,  ajnabiylarni  Samarqandning  “tilla  shaftolisi”  lol 

qoldirgani  m a’lum.

16

---

Shahar  aholisi  asosan  hunarmandchilik  va  savdo-sotiq  bilan  m ashg‘ul  edi. 

Dehqonchilik va konchilikdagi taraqqiyot ko‘lami  va sifati  o ‘zidan keyingi  uch tar- 

moq  -   hunarmanchilik,  qurilish,  savdo-sotiq  ravnaqi  uchun  katta  turtki  bo'ladi. 

Shuning  uchun  bu  vaqtda  metallsozlik,  zargarlik,  kulolchilik,  duradgorlik,  qurol- 

sozlik,  to ‘qimachilik,  shishasozlik,  konchilik  keng  rivoj  topgan.  Hunarmandchilik 

rivojiga  turkiy  aholi  katta  ta ’sir  ko'rsatdilar.  Chunki  ularda  qadimdan  ko'pchilik 

kasb-hunarlar ju d a rivojlangan  edi.  Turkiylar sarrojlik,  metall  qazib  olish  va undan 

qurol-yarog1  yasashda,  ayniqsa,  mohir edilar.  Turkiylar yasagan  qurol-yarog4,  zeb- 

u  ziynat  buyumlari  xilma-xilligi  va pishiqligi  bilan  ajralib  turgan.  Konchilik  faoli- 

yati  ham  shu  paytda  ancha  rivojlangan.  Oltin,  temir,  kumush,  qo ‘rg‘oshin,  mis, 

margimush,  tuzning  bir  necha  xili,  qimmatbaho  toshlar,  turli  m a’danlar  So‘g ‘d, 

Shosh,  Farg‘ona,  Koshg‘ar,  Tohariston  kabi  viloyatlarda qazib  olishganligi  manba- 

larda aniq ko ‘rsatilgan.

Turkiy xoqonlik ulkan  hudud  ichida zarur tinchlikni  ta ’minlaganligi  natijasi- 

da “Buyuk  ipak yo‘li”  samarali ishlashda davom  etdi. OMkaning asosiy savdo ham- 

korlari  Eron,  Xitoy,  Hindiston  va  Vizantiya  edi.  Bu  mamlakatlarga  to ‘qimachilik,- 

ipakchilik mahsulotlari,  qimmatbaho toshlar va ulardan  ishlangan  buyumlar,  taqin- 

choqlar,  dorivorlar,  nasldor  arg‘umoqlar,  bir  necha  xil  tuz,  sharob,  bog‘dorchilik 

m ahsulotlari,  qazilma  boylik  va  hokazolar  olib  borilgan.  So‘g ‘d  savdogarlarining, 

ayniqsa,  mavqeyi  kuchli  b o ig a n .  Shu  m a’noda,  xitoylik  muallifning  quyidagi  gu- 

vohligi  e’tiborga  sazovordir:  “(so‘g ‘diyonalik)  erkaklar  yigirm a  yoshga  to ‘lishlari 

bilan  qo‘shni  mamlakatga  oshiqadilar  va  (savdo-sotiqda)  qayerda  (qulaylik)  va 

manfaat bo‘lsa (albatta)  u yerga qadam ranjida etadilar” .  0 ‘rta Osiyoning shu davr- 

dagi  M arv,  Poykand,  Buxoro,  Samarqand,  Choch,  Isfijob,  Suyob  kabi  shaharlari 

savdo-sotiqning markazlari  edi.

Xitoy  bilan  savdo munosabatlari,  ayniqsa,  rivojlanib,  627-644-yillar mobay- 

nida Xitoyga 9 marotaba savdo  elchilari yuborildi. 0 ‘rta O siyoda shu paytda  15  ta- 

ga yaqin may da davlatlar b o iib ,  Buxoroda buxorxudotlar,  Xorazm da xorazmshoh- 

lar,  Choch  va  Iloqda budun  va  dehqonlar,  Farg‘onada  ixshidlar hukmronlik  qilish- 

gan.  U lam ing  hammasi  Turkiy  xoqonlikka  qaram  bo‘lsa-da,  amalda yarim  musta- 

qil edilar.

0 ‘rta  Osiyolik  qo‘li  gul  hunarmandlar,  to ‘quvchilar,  zargarlar,  miskaru  te- 

mirchilar,  ko‘nchiyu  qurolsozlar  ishlab  chiqargan  nafis,  xaridorgir  buyumlar,  as- 

bob-anjom lar  turli  yurtlarga  yuborilgan.  Mahalliy  hunarmandlar  ishlab  chiqargan 

rangli  shishalar,  zotdor  otlarga  xalqaro  miqyosda talab  katta  b o ig a n .  Bu  davrning 

o ‘ziga xos  muhim  o ‘zgarishlaridan  yana  biri  -   bu  0 ‘rta Osiyo  kulolchiligi  hunari- 

ning  yuksak  san’at  darajasida  rivojlanganligidir.  Bu  davrda  ham  yurtimizda  mod- 

diy  va  m a’naviy  madaniyatning  yangi-yangi  betimsol  namunalari  yaratildi.  Turli 

olim lar  mutaxassislar  bahsiga  sabab  boMgan  Turk-run,  O ‘rxun-Enasoy  yozuvi,