yozm a madaniyatning qadimiyligi va rang-barangligiga guvohlik beradi. 1970-yil-
da Almati yaqinidagi “ Issiq” degan joydan topilgan va fanga “Issiq yozuvi” nomi
bilan kirgan turkiy yozuv ham bizning yozuv tarixim izga oid qarashlarimizni ya-
nada boyitadi. Endilikda topilgan noyob ashyoviy dalillar asosida turkiy yozuvning
tarixi miloddan avvalgi И—I asrlarga borib tutashishi m a’lum bo‘Idi. Turonzaminda
turkiy yozuv bilan bir qatorda, sug‘d va xorazm yozuvlari ham keng qoMlanilgan.
S ug‘d yozuvi 22 ta belgidan iborat boMib, chapdan o ‘ngga qarab yozilgan. Sha-
harlarda so‘g ‘d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo‘lganligi haqida Mahmud Kosh-
g ‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” (XI asr) asarida ham qayd etib o ‘tilgan. Bu yo-
zuvlarda ulug‘ ajdodlarimizning katta tarixi, boy madaniyatiga oid mislsiz m a’lu-
motlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, o ‘sha davrlarda ulug‘ ajdod-
larimiz o ‘z navqiron nasliari to‘g ‘risida ham muttasil qayg‘urganlar. Shu boisdan
o ‘smir 5 yoshga to ‘lishi bilan uni bilim olishga yoMlab, dastavval, xat-savod va hi-
sob-kitobni o‘rganishga jalb etganlar. Bolalar o ‘sm ir-balog‘at yoshiga yetgach esa
ulami dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini o ‘rganish uchun maxsus vakillar ho-
m iyligida xorijiy ellarga yuborganlar. Turk xoqonligida yashagan xalqlam ing diniy
e ’tiqodi, tasaw urlari ham turlicha boMgan, ko‘p xudolilik hukm surgan. Bu esa
ularda turli xil osmoniy va yer jism lari - quyosh, oy, yer-suv, hayvonlar va boshqa
narsalarga sigMnishlikni keltirib chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk qavmlari-
ning eng oliy xudosi hisoblangan. H ozirda ham “Tangri” iborasi Alloh nom iga nis-
bat sifatida qoMlaniladi. 0 ‘rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qa
torda, joylarda buddizm, moniylik, xristianlik dinlariga e ’tiqod qilish ham keng
rasm boMgan. Bu narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechir-
masdan, balki boshqa ko‘plab qavmlar, elatlar bilan bogManib, aralashib, m a’naviy
jihatdan yaqinlashib hayot kechirganliklaridan dalolat beradi. 0 ‘rta Osiyo xalqlari
orasida tasviriy san’at o ‘ziga xos uslubda rivojlangan. Jumladan, Varaxsha xaroba-
laridan topilgan saroy binolari devorlari peshtoqlariga bitilgan rang-barang, bir-bi-
ridan nafis va jozibador rasm-suratlami (qurollangan yoxud ov qilayotgan jangchi
askarlar, oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil hayvonlar, parrandayu darrandalar va
hokazo) ko'zdan kechirar ekanmiz, bunda ajdodlarimizning noyob iste’dodi va aql-
zakovatiga tan beramiz va bundan o ‘zimizda g ‘urur tuyamiz. Shunday qilib, Turk
xoqonligi o ‘z davrida keng hudularga yoyilgan eng yirik davlat boMgan. Uning
hukmdorlari Xitoy, Eron va Vizantiya bilan boMgan m unosabatlarda uzoq yillar
o ‘z ta ’sirini o ‘tkazganlar. Shu bilan birgalikda, xoqonlik davri moddiy va m a’naviy
madaniyati, uning nodir namunalari Turonzamin xalqlarining toMaqonli turmush
tarzini o ‘ziga xos yo‘sinda aks ettirib qolmasdan, ular bobokalonlarimiz dahosi-
ning teranligidan, ularning yuksak ijodkorligi, izlanuvchanligidan ham shahodat
beradi.
Turkiylarning dini haqida “Vey-shu” va “ Suy-shu” Xitoy yilnom alarida
qayd etilgan. U nda turkiylar dini, odatlari haqida shunday m a’lumotlar bor: 1) xo
qon qarorgohiga Sharq tomonidan kiritilgan, bu bilan kunchiqish tarafga hurmat
m a’nosi ifodalangan, ayni paytda, quyoshga sigMnishni ham bildirgan; 2) har yili
xoqon o ‘z amaldorlari bilan maxsus g ‘orga borib, ota-bobolari ruhiga qurbonlik
keltirgan; 3) har 5-marotaba oy chiqishida va o‘sha oyning o ‘rtasida xoqon yaqin-
larini yig‘ib, daryo b o ‘yiga borgan, osmon ruhi (tangri)ga qurbonlik keltirganlar.
Q abilalar o ‘rtasida ham turli xudolarga e ’tiqod qilish boMgan. Tangri (osmon ruhi)
barcha qabilalar uchun yagona asosiy xudo boMgan. Unga doimiy qurbonliklar kel
tirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar. Biror kishi qazo
qilsa uning yoniga boshqa kishilar, buyumlami ham qo‘shib ko‘mganlar. Masalan,
576-yil Istami-yabg‘u vafot etganida, u bilan birga 4 ta harbiy asir oMdirilib ko‘-
18
milgan. Muqanxon vafot etganida, unga oxiratda xizmat qilish uchun 20.000 kishi
o id irilib , birga ko‘milgan. Qiyomat kunini turkiylar “Qoldirilgan kun” deb atagan-
lar. Turkiylar qabr toshlari, y a’ni bitiktoshlar yoniga odam lam ing tosh haykalcha-
larini qo‘yishgan. Ular “balballar” deyilgan. Bu balballar o ig a n odamning ruhiga
bag‘ishlangan yodgorlikdir. Shamanizm o ‘sha davrda turkiylarning asosiy dini
bo‘lib, keyinchalik, ular ichida buddizm, xristianlik va boshqa dinlar ham tarqal-
gan. Toshbitiklarda o ‘lgan odamga madhiyadan tashqari, ko‘plab tarixiy hodisa va
voqealar ham bitilgan. Bunday bitiklar ichida eng m aiu m lari Kultigin bitiktoshi,
Bilga xoqon bitigtoshi, T o‘nyuquq bitiktoshi va boshqalar mashhurdir. Bular bir-
galikda O 'rxun-Enasoy yozuvlari deb ataladi. Shuningdek, qog‘ozga yozilib, Xi-
toydan topilgan 104. satrlik “T a’bimoma” asarida ham turkiylar hayotining sahifa-
lari yoritilgan.
Dostları ilə paylaş: