U. Abdalov, U. Xo‘jamuratov, X. Matkarimov, X. Matyaqubov 0 ‘zbekist0n tarixi


Kultegin  bitiklari,  Bilga  xoqon  yodnomasi



Yüklə 1,17 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/49
tarix01.01.2022
ölçüsü1,17 Mb.
#50780
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   49
U. Abdalov, U. Xo‘jamuratov, X. Matkarimov, X. Matyaqubov 0 ‘zbe

Kultegin  bitiklari,  Bilga  xoqon  yodnomasi  va  shu  singari  noyob  topilmalar turk 

yozm a madaniyatning qadimiyligi  va rang-barangligiga guvohlik beradi.  1970-yil- 

da  Almati  yaqinidagi  “ Issiq”  degan joydan  topilgan  va  fanga “Issiq  yozuvi”  nomi 

bilan  kirgan  turkiy  yozuv  ham  bizning yozuv  tarixim izga  oid  qarashlarimizni  ya- 

nada boyitadi.  Endilikda topilgan noyob  ashyoviy dalillar asosida turkiy yozuvning 

tarixi  miloddan avvalgi  И—I  asrlarga borib tutashishi  m a’lum bo‘Idi. Turonzaminda

17



turkiy  yozuv  bilan  bir  qatorda,  sug‘d  va  xorazm  yozuvlari  ham  keng  qoMlanilgan. 

S ug‘d  yozuvi  22  ta  belgidan  iborat  boMib,  chapdan  o ‘ngga  qarab  yozilgan.  Sha- 

harlarda  so‘g ‘d-turk  ikki  tilliligi  rasmiy  odat  bo‘lganligi  haqida  Mahmud  Kosh- 

g ‘ariyning  “Devoni  lug‘atit  turk”  (XI  asr)  asarida  ham  qayd  etib  o ‘tilgan.  Bu  yo- 

zuvlarda  ulug‘  ajdodlarimizning  katta  tarixi,  boy  madaniyatiga  oid  mislsiz  m a’lu- 

motlar aks etgan.  Yana shu  narsa diqqatga sazovorki,  o ‘sha davrlarda ulug‘  ajdod- 

larimiz  o ‘z  navqiron  nasliari  to‘g ‘risida  ham  muttasil  qayg‘urganlar.  Shu  boisdan 

o ‘smir 5  yoshga to ‘lishi  bilan  uni  bilim  olishga yoMlab,  dastavval,  xat-savod  va hi- 

sob-kitobni  o‘rganishga jalb   etganlar.  Bolalar  o ‘sm ir-balog‘at yoshiga yetgach  esa 

ulami  dunyo  tanish,  savdo-tijorat  ishlarini  o ‘rganish  uchun  maxsus  vakillar  ho- 

m iyligida xorijiy ellarga yuborganlar.  Turk xoqonligida yashagan xalqlam ing diniy 

e ’tiqodi,  tasaw urlari  ham  turlicha  boMgan,  ko‘p  xudolilik  hukm  surgan.  Bu  esa 

ularda turli  xil  osmoniy va yer jism lari -  quyosh, oy,  yer-suv,  hayvonlar va boshqa 

narsalarga  sigMnishlikni  keltirib  chiqargan.  Osmon  xudosi  Tangri  turk  qavmlari- 

ning eng oliy xudosi  hisoblangan. H ozirda ham “Tangri” iborasi Alloh nom iga nis- 

bat sifatida qoMlaniladi.  0 ‘rta Osiyo  xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qa­

torda,  joylarda  buddizm,  moniylik,  xristianlik  dinlariga  e ’tiqod  qilish  ham  keng 

rasm  boMgan.  Bu  narsa  qadimgi  ajdodlarimizning  tor,  biqiq  holda  hayot  kechir- 

masdan,  balki  boshqa ko‘plab qavmlar,  elatlar bilan  bogManib,  aralashib,  m a’naviy 

jihatdan  yaqinlashib hayot  kechirganliklaridan  dalolat  beradi.  0 ‘rta Osiyo  xalqlari 

orasida tasviriy  san’at o ‘ziga xos  uslubda rivojlangan.  Jumladan,  Varaxsha xaroba- 

laridan  topilgan  saroy  binolari  devorlari  peshtoqlariga bitilgan  rang-barang,  bir-bi- 

ridan  nafis  va jozibador  rasm-suratlami  (qurollangan  yoxud  ov  qilayotgan jangchi 

askarlar,  oq  fillar, tuyalar,  otlar va boshqa xil  hayvonlar,  parrandayu darrandalar va 

hokazo)  ko'zdan kechirar ekanmiz,  bunda ajdodlarimizning noyob  iste’dodi  va aql- 

zakovatiga tan  beramiz  va  bundan  o ‘zimizda  g ‘urur tuyamiz.  Shunday  qilib,  Turk 

xoqonligi  o ‘z  davrida  keng  hudularga  yoyilgan  eng  yirik  davlat  boMgan.  Uning 

hukmdorlari  Xitoy,  Eron  va  Vizantiya  bilan  boMgan  m unosabatlarda  uzoq  yillar 

o ‘z ta ’sirini  o ‘tkazganlar.  Shu bilan birgalikda, xoqonlik davri  moddiy va m a’naviy 

madaniyati,  uning  nodir  namunalari  Turonzamin  xalqlarining  toMaqonli  turmush 

tarzini  o ‘ziga  xos  yo‘sinda  aks  ettirib  qolmasdan,  ular  bobokalonlarimiz  dahosi- 

ning  teranligidan,  ularning  yuksak  ijodkorligi,  izlanuvchanligidan  ham  shahodat 

beradi.

Turkiylarning  dini  haqida  “Vey-shu”  va  “ Suy-shu”  Xitoy  yilnom alarida 

qayd  etilgan.  U nda turkiylar dini,  odatlari  haqida shunday  m a’lumotlar bor:  1)  xo­

qon  qarorgohiga  Sharq  tomonidan  kiritilgan,  bu  bilan  kunchiqish  tarafga  hurmat 

m a’nosi  ifodalangan,  ayni  paytda,  quyoshga  sigMnishni  ham  bildirgan;  2)  har  yili 

xoqon  o ‘z  amaldorlari  bilan  maxsus  g ‘orga  borib,  ota-bobolari  ruhiga  qurbonlik 

keltirgan;  3)  har  5-marotaba oy  chiqishida va  o‘sha oyning  o ‘rtasida xoqon  yaqin- 

larini  yig‘ib,  daryo  b o ‘yiga  borgan,  osmon  ruhi  (tangri)ga  qurbonlik  keltirganlar. 

Q abilalar o ‘rtasida ham  turli  xudolarga e ’tiqod qilish  boMgan.  Tangri  (osmon ruhi) 

barcha qabilalar uchun yagona asosiy xudo boMgan.  Unga doimiy qurbonliklar kel­

tirganlar.  Ular ruh  abadiyligi,  narigi  dunyo  borligiga  ishonganlar.  Biror kishi  qazo 

qilsa uning yoniga boshqa kishilar, buyumlami  ham  qo‘shib  ko‘mganlar.  Masalan, 

576-yil  Istami-yabg‘u  vafot  etganida,  u  bilan  birga  4  ta  harbiy  asir  oMdirilib  ko‘-

18



milgan.  Muqanxon vafot  etganida,  unga oxiratda xizmat  qilish  uchun  20.000  kishi 

o id irilib ,  birga ko‘milgan.  Qiyomat kunini turkiylar “Qoldirilgan  kun” deb atagan- 

lar.  Turkiylar  qabr toshlari,  y a’ni  bitiktoshlar yoniga odam lam ing tosh  haykalcha- 

larini  qo‘yishgan.  Ular  “balballar”  deyilgan.  Bu  balballar  o ig a n   odamning  ruhiga 

bag‘ishlangan  yodgorlikdir.  Shamanizm  o ‘sha  davrda  turkiylarning  asosiy  dini 

bo‘lib,  keyinchalik,  ular  ichida  buddizm,  xristianlik  va  boshqa  dinlar  ham  tarqal- 

gan.  Toshbitiklarda o ‘lgan  odamga madhiyadan tashqari,  ko‘plab tarixiy hodisa va 

voqealar  ham  bitilgan.  Bunday  bitiklar  ichida  eng  m aiu m lari  Kultigin  bitiktoshi, 

Bilga  xoqon  bitigtoshi,  T o‘nyuquq  bitiktoshi  va  boshqalar  mashhurdir.  Bular  bir- 

galikda  O 'rxun-Enasoy  yozuvlari  deb  ataladi.  Shuningdek,  qog‘ozga  yozilib,  Xi- 

toydan  topilgan  104. satrlik “T a’bimoma”  asarida  ham  turkiylar  hayotining  sahifa- 

lari yoritilgan.




Yüklə 1,17 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin