Arablar 0 ‘rta Osiyoni bosib olgach, bu hududdagi ham m a shaharlar va aholi
joylarida o ‘z qo‘shinlarini joylashtirdilar. Bu harbiy kuchlar o ‘z vaqtida mahalliy
aholi ustidan nazorat qilib turardi. Arab xalifaligining hukmronligi aholi uchun
harlari, obod viloyatlariga bostirib kirib, ulami taladilar va katta o ‘ljalarga ega
bo ‘ldilar. 0 ‘lkalami bosib olish chog‘ida dehqonchilik vohalari oyoq osti qilinib,
shahar va qishloqlar vayron etildi. Suv inshootlari buzib tashlandi. Ko‘pgina joy-
larda qurg‘oqchilik yuz bera boshladi. Shaharlardan katta m iqdorda qimmatbaho
o ‘ljalar, Buxoro, Poykand va So‘g ‘d hukmdorlaridan esa katta miqdorda tovon
farbar qilindi. Harbiy harakatlar natijasida aholining bir qismi halok b o id i, bir qis-
mi asir olindi. Barcha shahar va qishloqlarda o ‘z harbiy garnizonlarini joylashti-
rishgan arablar shu harbiy kuchga tayanib, aholidan turli soliqlar undirishar, ulami
turli jam oat ishlariga safarbar qilishar edi. Marv, Poykand, Buxoro, Samarqandda
uylam ing qoq yarmi arablar ixtiyoriga topshirildi. B a’zi istilochi zodagonlar deh
qonchilik vohalaridagi eng unumdor yer m aydonlar va suv inshootlarini egallab ola
boshladilar. Arab oilalari qishloq va shaharlarga kelib o‘m asha boshladilar. Ariq
qazish, ko‘prik qurish, binolam i ta ’mirlash va boshqa jam oa ishlarida aholidan be-
pul foydalanar edilar. Shu bilan birga, mahalliy aholi arab zodagonlari va qo‘shini-
ni ot-ulov, kiyim-kechak, oziq-ovqat, qullar va boshqa narsalar bilan ta’minlab tu-
rishi kerak edi.
Iqtisodiy hayotni o ‘z qo‘llaridan chiqarmaslik m aqsadida arablar bu yerda
sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar. Bu tizim ga yer solig‘i - xiroj
(hosilning o‘ndan bir yoki o ‘ndan ikki qismi miqdorida) chorva, hunarmandchilik,
savdo-sotiqdan zak o t (qirqdan bir miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan
shaxslardan olinadigan ju z y a solig‘i ham qo‘shildi.
Arablar o‘z hukmronligi siyosiy negizini mustahkamlash va uning barqaror-
ligini ta ’m inlashda islom dinini keng yoyishga va targ‘ib qilishga katta e ’tibor ber-
dilar. 0 ‘rta Osiyo aholisi ichida e ’tiqod qilayotgan zardushtiylik, moniylik, bud-
dizm, nasroniy va boshqa dinlar soxta deb e ’lon qilindi. Ayniqsa, zardushtiylikka
qarshi keskin kurash olib borildi. Bosib olingan yerlarda bu dinning barcha ibodat-
xonalari yo‘q qilindi. Uning o ‘m iga masjidlar barpo qilina boshlandi. Zardushtiy
adabiyotlar, xususan, diniy kitoblar, so‘g ‘d tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo‘q
qilinib yuborildi.
“Q utayba ibn Muslim Xorazm xattotlarini qatl ettirdi va din peshvolarini qi-
rib tashlab, ulam ing kitob va qoiyozm alarini yoqib yuborgandan keyin, deb yoz-
gan edi Beruniy, xorazmliklar savodsiz bo ‘lib qoldilar, ulam ing faqat yodda saqlab
qolgan xotiralarigina qoldi, ammo vaqt o ‘tishi bilan bu unutilib, faqat o ‘zlari uchun
mos b o ig a n xotiralargina saqlanib qoldi” .
So‘g ‘d tilidagi dunyoviy adabiyotlar yo ‘q qilib tashlandi. Islom dinini qabul
qilgan, musulmon b o ig a n mahalliy aholi vakillari dastlabki yillarda xiroj va juzya
soliqlaridan ozod etilib, ularga anchagina imtiyozlar berildi. N am oz o ‘qish uchun
masjidlarga borgan shaxslarga 2 dirham dan pul ham berilar edi. Juzya so lig in i o ‘z
vaqtida to ia m a g an kishilar tutib olinib, bo‘yinlariga “qarzdor” deb taxtachalar
osib qo ‘yilgan.
Qutaybaning o iim id an so‘ng, arab hokimiyatining Movarounnahrdagi mav-
qeyi biroz zaiflasha bordi. Xurosonning yangi noibi Al-Jarroh (717-719) yangi
musulmon aholisiga islomga zid ravishda shafqatsiz munosabatda b o i a boshlaydi.
Sulaymon vafotidan so‘ng taxtga o ‘tirgan yangi xalifa Umar ibn Abdulaziz (717—
719) - Umar II xorijiylar ta iim o ti tarafdori edi. Xorijiylar shialardan ajralib chiq-
qan guruh b o iib , ilk islom ta iim o ti tartiblarini va umumiy tenglik g ‘oyalarini ilga-
ri surar edilar. Umar II Movarounnahrdagi murakkab vaziyatni hisobga olib, bo‘y-
sundirilgan xalqlar bilan murosachilik siyosatini yurgiza boshladi. U Movaroun-
nahr aholisini islomni qabul qilishga chaqirib, katta ahamiyatli farmon qabul qildi.
U nga ko‘ra, arablarga yangi yerlarni zabt etish man qilindi va moliyaviy islohotlar
o ‘tkazish k o ‘zda tutildi. Arablar bilan bir qatorda, yangi musulmonlardan ham ju z
ya va xiroj s o lig i olish bekor qilindi. Umar II soliq yig‘uvchilardan va xalifalik
amaldorlaridan Qur’on va Hadislarga qat’iy amal qilishni buyurdi.
Arab feodal-zodagonlari turli y o ila r bilan xiroj so lig i yig‘a boshladilar. Xa
lifa xazinasiga keladigan soliqlar esa kam ayib keta boshladi. Xiroj yerlarini davlat
s o lig i sifatida saqlab qolish m aqsadida Umar II arablarga o‘z yerlarini kengaytiri-
shni man etdi va hijriyning 100 yilidan (719-yil) keyin sotib olingan barcha xiroj
yerlarini qaytib berishni buyurdi. Shu paytgacha olingan yerlardan esa xiroj emas,
ushr (o ‘ndan bir qismi) soliq olish ko‘zda tutildi.
U mar II islohotlaridan ruhlangan Samarqand ahli zodagonlari unga elchilar
yuborib, Samarqand shahristonini qaytarib berishni so‘radilar. Umar II Samarqand
22
hokimi Sulaymon ibn Abus-Sariyaga maktub yozib, qozi bu ishni hal qilib berishi-
ni so‘raydi. Samarqandliklar shikoyati ko‘rib chiqilib, bu ish samarqandliklar foy-
dasiga hal bo‘ldi. Qozi Samarqanddan arab gam izoni olib chiqib ketilishi kerak
deb hukm chiqardi. Bu esa urushni bildirar edi. Arablar kuch-qudratini bilgan sa
marqandliklar o ‘z da’volaridan yana voz kechdilar. M ahalliy zodagonlar o ‘zlarini
musulmon hisoblab, g ‘aznaga soliq to ‘lamay qo'ydilar. Shundan so‘ng xalifalik
barchadan soliqlami olishni belgiladi. Natijada M ovarounnahrda norozilik kucha-
yib keta boshladi. Mahalliy zodagonlar bilan arab m a’muriyati orasida ziddiyat
keskinlasha bordi.
Dostları ilə paylaş: