U burxanov, T. Atam uradov davlat xaridi

2 - T-20
17
NAMANGAN DAVLAT 
UNIVERSITEII
Ahborot-f«surs 
n m k a zi

---

Nazorat uchun savollar:
1. 0 ‘zbekiston Respublikasida davlat xaridini tartibga soluvchi huquqiy-
m e’yoriy aktlarni sanab bering.
2. 0 ‘zbekistonda «Davlat xaridi to ‘g ‘risida» qonunni qabul qilishining
zarurati nimada?
3. 2010-yil 11- noyabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
qabul qilingan «Davlat xaridlari tizimini muqobillashtirish va ularga
kichik biznes subyektlarini jalb qilishni kengaytirish to ‘g ‘risida»gi
PQ-1475 sonli qarori mohiyatini tushuntirib bering.
4. Yunsitral nima?
5. Yunsitral tomonidan «Tovarlar va xizmatlarni sotib olish to ‘g ‘risida»
qonun nimani o ‘zida aks ettiradi va uning asl mohiyati nimada?
6. Xalqaro savdo tashkilotida davlat xaridi bo ‘yicha shartnomadan
k o ‘zlangan maqsad nima?

---

§ 3. Davlat xaridinini tashkil etish modellari
Davlat xaridini tashkil etish bo‘yicha rivojlangan va rivojla- 
nayotgan mamlakatlar tajribasini o ‘rganib, quyidagi 1-chizmadan 
uning turli modellari mavjud ekanligini ko‘rish mumkin.
1-chizma. Davlat xaridini tashkil etish modellari.
Markazlashgan model
— bunda xarid uchun buyurtm alarni 
joylashtirish maxsus tashkilot yoki ijroiy hukum atning yagona 
tarkibiy b o ‘linm asi — xaridni tashkil etuvchi to m o n id an amalga 
oshiriladi.
M ark azlash g an m odel b a rc h a ta rm o q va b o ‘lim la rd a n
tushadigan xarid arizalari jam lanadigan xarid m arkazini tashkil
19

---

etishni nazarda tutadi. Agar, markazlashish darajasi yuqori b o ‘lsa, 
barcha turdagi xaridga javobgar bo‘lgan maxsus idora (yoki yirik 
kompaniyalarda xarid departam enti) shakllantiriladi.
Markazlashmagan (taqsimlangan) model
— bunda davlatning 
buyurtm achisi o ‘z ixtisosligi bo‘yicha xaridga buyurtm ani alohida 
amalga oshiradi. Taqsimlangan m odelda kompaniyaning har bir 
bo‘limi (vazirlik, departam ent va h.k.) o ‘z ehtiyojlari uchun xaridni 
mustaqil tarzda amalga oshiradi.
Shu m aqsadda, uning tarkibida xaridni am alga oshiruvchi 
maxsus tuzilma, b o ‘lim tashkil etilgan.
Ik k ala m o d e ln in g ham y u tuq va k am ch ilik lari m avjud: 
taqsim langan m odel ancha egiluvchan, am m o ko‘p xarajat talab 
etadi.
0 ‘z navbatida, markazlashgan model yirik hajmdagi ulgutji 
xarid tufayli past baholam i ta ’minlaydi, am m o egiluvchan emas 
va har doim ham tovarlar ham da xizmatlaming arizada ko‘rsatilgan 
xususiyatlarini o ‘zida aks ettirmashgi mumkin.
Qisman m arkazlashgan modelda
esa, xaridga b uy urtm ani 
joy lashtirish vakolati davlat b u y u rtm ach isi va ixtisoslashgan 
tashkilot bilan ham korlikda amalga oshiradi.
H ar qanday m am lakatda ham , davlat xaridini tashkil etishning 
huquqiy asoslarini shakllantirish va uni doimiy tarzda takom il- 
lashtirib borish, davlat moliya tizim ining m uhim strategik vazifa- 
laridan hisoblanadi.
Davlat xaridini tashkil etish jarayoni, uning tashkil iy shakllarini 
aniqlab olishdan boshlanadi.
Xalqaro va milliy qonunchilikda o ‘m atilgan m e’yorlar asosida 
xaridning qaysi shakli qo‘llanilishi aniqlanadi va zaruriy-m e’yoriy 
jarayonlar buyurtm achi tom onidan boshqarilib boriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasida davlat xaridini tashkil etish xalqaro 
va milliy qonunchilik asosida tartibga solinadi.
Davlat xaridi tizimini boshqarish bir-biri bilan uzviy bog‘langan 
to ‘rtta elem entni o ‘z ichiga oladi (2-chizm a). Bu elem entlar 
kompleks tusga ega b o ‘lib, har bir elementni muvoffaqiyatli amalga 
oshirish, davlat xaridini sam arali b o ‘lishini ta ’m inlovchi om il 
hisoblanadi.
20

---

Davlat xaridini rejalashtirish
— keyingi davr uchun byudjetni 
tuzish va qisman yoki to ‘liq davlat mablag‘lari hisobidan moliya- 
lashtiriladigan investitsiya dasturini tuzish jarayonida amalga 
oshiriladi. Bu jarayon o ‘z ichiga:
— byudjet so‘rovnomalarini shakllantirish va uni moliya organ- 
lariga taqdim etish;
— davlat byudjetini tasdiqlash va byudjet ajratmalari hajmini 
byudjet mablag'lari oluvchilarga yetkazish;
— xarajatlar smetasini sotib olinadigan tovarlar va xizmatlar 
guruhlari buyicha ro ‘yxatdan o ‘tkazishni qam rab oladi.
2-chizma. Davlat xaridini tashkiliy elementlari.
Bugungi kunda, 0 ‘zbekistonda davlat xaridini rejalashtirish 
am aliyotini o ‘rganadigan b o ‘lsak, davlat organlari va tashki- 
lotlarning tovarlar va xizniatlarga b o ‘lgan talabi haqida axborot 
oqim ining «pastdan-yuqoriga» m exanizm ining qonunchilikda 
k o ‘z d a tu t lis h ig a q a r a m a s d a n , u s h b u e h tiy o jla r n i m o - 
liy a la sh tirish h a jm la rin i an iq la sh b ir to m o n la m a ta rtib d a
« y uq o ridan-pastga» k o ‘rin ish d a am alga oshirilish in i guvohi 
b o ia m iz .
Bu davlat organlari va tashkilotlarining ehtiyojlar ro'yxatidan 
«m uhim b o ‘!m agan», «ortiqcha» va «asoslanm agan» xarajat
21

---

b o 'lim la rin i c h iq a rib ta sh lash (q isq a rtirish ) o rq ali am alga 
oshiriladi.
Bunday ko‘rinishdagi rejalashtirish mexanizmi asosida, byudjet 
m ablag‘larini taqsim lovchilar ehtiyojlarini ham da unga yetarli 
m iqdordagi moliyalashtirish hajm larini aniqlashning m e’yoriy- 
xarajat usuli qo'llaniladi.
Byudjetni shakllantirishda asosiy m ezon b o ‘lib, byudjetning 
eng yuqori imkoniyatlarini aniqlash, ya’ni tovar va xizmatlarga 
b o ‘lgan aniq talabni inobatga olm asdan, xarajatlarning yuqori 
lim itini belgilashdir. B oshqacha qilib aytganda, ajratiladigan 
moliyaviy m ablag‘lar real ehtiyojlarga nisbatan yetarli miqdorda 
emas.
Shundan kelib, chiqadigan b o ‘lsak, moliya yil oxirida yuzaga 
keladigan profisit davlat organlarining moliyaviy ehtiyojlarini to ‘la 
qondirilganligim va ushbu resurslar ortiqchaligini bildirmaydi.
Davlat xaridini rejalashtirish mamlakat byudjetini tayyorlash 
jarayonida am alga oshiriladi (investitsion dasturni tayyorlash 
jarayoni bundan m ustasno b o ‘lib, u Vazirlar M ahkam asining 
2 0 0 3 -yilmng 1 2 - sentabrida 395-sonli qaroriga asosan tayyor- 
lanadi). D avlat eh tiyo jlari u ch u n sotib olin ad ig an to var va 
x iz m a tla r, d a v la t o rg a n la ri va ta s h k ilo tla rin in g x a ra ja tla r 
bo‘limlarida mos ravishda aks ettiriladi. Ushbu xarajatlar va ular 
uchun zaruriy moliyaviy m anbalar choraklar b o ‘yicha taqsim - 
langan holda rejalashtiriladi.
Byudjetni shakllantirish pastdan-yuqoriga, ya’ni tum andan 
respublika darajasiga byudjet s o ‘rovriom alarini taqdim etish 
(tuzish) va uni um um lashtirish orqali birlamchi byudjet loyihasini 
tuzish bilan amalga oshiriladi.
S hundan so ‘ng, byudjet loyihasini tuzishda chegaralovchi 
omillar qo‘llaniladi. Eng asosiy chegaralovchi om il — kelgusi yil 
u ch u n davlatning iqtisodiyotga xarajatlarining m akroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlari va davlat byudjeti darom adlari m a’lum otlarning 
so'ralgan xarajat moddalarini moliyaviy ta ’minlash imkoniyatlari 
hisoblanadi (1 -d iag ram m a). M a'lu m k i, ushbu m ezonlarning 
qo‘llanilishi, byudjet loyihasida xarajatlarni qisqartirishga qaratilgan 
sezilarli tuzatish kiritishga olib keladi.
22

---

Biinday qisq artirish x arajatlarn i m aqsadga m uvofiqligini 
baholash orqali amalga oshiriJadi:
— davlat byudjetining xarajatlar qismida u yoki bu moddalarni 
saqlab qolish;
— u yoki bu xarajal m oddalarini so‘ralgan hajmlarda moliya- 
lashtirish, ham da boshqa mezonlar.