U burxanov, T. Atam uradov davlat xaridi
Yüklə 317,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
y o ‘q o t
ish — yetkazib berilayotgan tovarlar va xizmatlar hajmini keragidan ortiq yoki kam miqdorda bo‘lishi; tovarlar va xizmatlami davlat ehtiyojlari uchun emas, balki mas’ul amaldorlarning shaxsiy maqsadlari uchun xarid etish va boshqalar. 3. Sifat yo‘qotish — sifatsiz tovarlar yetkazib berish va xizmatlar bajarish kabi zaruriy texnik talablami buzgan holda shartnomalarni tuzish; kafolat muddati va kafolat muddatidan so‘ngi shartlarni bajarilishining noqulay shartlari; bajariladian ishlar va xizmatlar sifatini tekshirish uchun yetarli nazoratning talab etilmasligi va hakozolar. 4. Siyosiy yo‘qotish — mamlakatda investitsion muhitning yomonlashuvi, fuqarolar tomonidan davlat va davlat tuzilmalariga bo‘lgan ishonchning yo‘qolishi, mamlakat iqtisodiy-moliyaviy 96 tizimining izdan chiqishi, erkin raqobat tamoyfflarining buzilishi va boshqalar. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, davlat xaridini tashkil etishda korrupsiyani butunlay yo‘qotishga hali hech bir mamlakatda muvaffaq bo‘linmagan, ammo bu holat korrupsiyaning mavjud darajasini pasaytirish uchun olib boriladigan chora-tadbirlarning samarasiz yoki natijasiz ekan degani emas. Xarid tizimi sohasidagi korrupsiyaga qarshi kurash davlat sektorida yoki tijorat sektorida amalga oshiriladimi, unga kompleks yondoshuv bo'lishini talab etadi. Xalqaro amaliyotda mazkur muammo echimida o‘z samarasini isbotlagan to‘rtta yondoshuv mavjud: — Psixiologik usullar — Texnik usullar — Tartibga soluvchi jarayonlar — Jazo chora-tadbiriari. Psixiologik usullar korrupsiyaning birlamchi sababi bo‘lgan — xizmatchining ish beruvchi (ushbu holatda davlat hisobidan, ya’ni butun fuqarolar mablag‘lari) hisobidan noqonuniy boyishini oldini olishga ta ’sir etish im konini beradi. Psixiologik usullarga quyidagilar kiradi: Vazifaga nomzodning anketa m a’lumotlarini, uning biog- rafiyasi va oldingi ish joyidan tavsifhomani tekshirish. Ushbu usul oldingi ish joyidan korrupsion faoliyati yoki jinoyati uchun ishdan bo‘shatilgan, sudlangan shaxslami korrupsiya imkoniyati mavjud vazifalarga tayinlanishini oldini olishda keng qoMlani- ladigan oddiy usuldir. Hozirda barcha davlat organlarida vakant o‘rinlar uchun nomzodlarni tekshirishda yuqoridagi kabi tekshiruvlar xodimlar bilan ishlash xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Nomzodlarni ishga olishda maxsus chuqurlashtirilgan testdan o‘tkazish (hattoki «yolg‘onni aniqlaydigan detektorlar» — polig- raf)dan ham foydaliniladi. Juda ko£plab mavjud maxsus testlar va kompyuter dasturlari ish b eru v ch ig a n o m zo d n in g a n iq psix io lo g ik rasm ini gavdalantirish, shuningdek, uning ish beruvchi hisobidan boylik 7 - T - 2 0 97 orttirishga bo‘lgan potensial intilish darajasini aniqlashiga imkon beradi. Ushbu turdagi psixologik testlardan tijorat sektori korxonalari va harbiylashgan tuzilmalarda ham keng foydalaniladi. Shuni ham ta ’kidlash lozimki, ishga qabul qilishda poligraf («yolg‘onni aniqlaydigan detektorlar»)dan foydalanish ko‘pchilik hollarda insonning konstitutsion huquqlarini paymol etishi to ‘g!risidagi asosU qarshiliklariga ham sabab bo'ladi. Xodimlami vaqti-vaqti bilan sadoqatUgini tekshirib turish va bunda provakatsion usullardan ham foydalanish tijorat sektorida keng tarqalgan. Aybdorlarni «ko‘rgazma» holda fosh etish va jazolash yuqori samarali anti-korrupsion tadbirlardan hisoblanadi. Bosim ostidagi psixologik muhit va xodimlarning yuqori darajadagi ko'chishi, ushbu usulning qarama-qarshi ta’siri sifatida namoyon bo‘ladi. Ayrim holatlarda, davlat xizmatida mazkur usuldan kor- rupsiyaga qarshi profllaktik tadbir sifatida emas, balki raqobatchi- amaldomi yo‘q qilish uchun qo'llaniladigan «g‘irrom» kurashda foydalaniladi. Xodimlarning o‘z-o‘zini nazorat qilish tizimini tashkil etish (talabgor xabar etkazuvchilar). Ushbu usuldan yirik tijorat tuzilmalarida maxsus tashkil etilgan usul sifatida keng foydalaniladi. Qanchalik noqulay bo‘lishiga qaramasdan ushbu usul juda samarali hisoblanadi. Davlat sektorida har doim ham qo'llanilavermaydi, ammo o‘ziga xos shaklda namoyon bo‘ladi. Ko‘pchilik holatlarda davlat korxonalari tizimida talabgor xabar etkazuvchilar tizimi rasmiy reglamentga ega emas va u ayrim olingan rahbarlar uchun axborot manbai hisoblanadi. Xodimlarning samarali motivatsiyasi nafaqat xaridni amalga oshiruvchi amaldorlami moliyaviy rag‘batlantirishni Wldiradi, balki u xodimni ish beruvchi bilan uzoq muddatli hamkorlik qilish xohishini rag‘batlantiruvchi, masalan, tashkilotda o‘z professional karerasini amalga oshirish kabi, maxsus dasturlardan tashkil topadi. Evropa mamlakatlarida, davlat xaridi uchun javobgar amaldor, maxsus kategoriyaU xodim sifatida boshqa kasbdoshlariga 98 nisbatan yuqori pul mukofoti — vijdonan faoliyat yuritganligi uchun o‘ziga xos tarzdagi mukofot oladilar. Buyurtmani joylashtirish Komissiyasi a’zolarini doimiy rotasiya qilish, amaldorlami mol yetkazib beruvchilar bilan til biriktirish- larini oldini oladi. Korrupsiyaga befarq boMmaydigan korporativ etikani shakl- lantirish (kasbiy kodeks va qiziqishlar to'qnashuvini boshqarish kodeksini ishlab chiqish, maxsus o ‘quv dasturlarini amalga oshirish), xorijiy mamlakatlarda korrupsiyaga qarshi kurash strategiyasining muhim elementi hisoblanadi. Har qanday yirik xalqaro kompaniyada etika kodeksi — har bir xodimning hayot tarzi va axloqini reglamenti hisoblanadi. Kodeksda xodimlarning axloqiy etikasi va qoidasi, qiziqishlar to‘qnashuvi natijasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni hal etish yo‘llari o‘z ifodasini topgan. Ba’zi holatlarda, etika kodeksi mehnat shartnomasining tarkibiy qismi hisoblanadi, unga amal qilmaslik xodimni ishdan bo‘shatilishga olib kelishi ham mumkin. Xorijiy mamlakatlar davlat xizmati tizimida korrupsiyani oldini olishga qaratilgan etika kodekslaridan keng foydalaniladi. Amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, etika kodekslari tashkilotning barcha xodimlari uchun majburiy va doimiy trening dasturlari tashkil etilgandagina o‘z funksiyasini to‘la bajaradi. Texnik usullar bitim ishtirokchilarini bir-birlari bilan uchrashish imkoniyatini yo‘qotib yoki korrupsionerni qo‘lga tushib qolish riskini oshiradi, sotib oluvchi bo‘linmalar va sotuvchilar o'rtasida til biriktirishlarni oldini oladi va ushbu imkoniyatni sezilarli darajada pasaytiradi. Bunday usullar sirasiga: Xarid bilan shug'ullanuvchi xodimning muzokoralar olib boruvchi xonalarini nazorat tizimi va videokuzatuv uskunalari bilan jihozlash. Ushbu tizimning analogi sifatida AQSh yo‘l polisiyasida qo‘llaniladigan antikorrupsion tizimni keltirish mumkin. Ya’ni unga ko‘ra, yo‘l pohsiyasi xodimining qoidabuzar bilan munosabati, faqatgina patrul xizmati mashinasida o'matilgan maxsus videokamera qarshisida amalga oshirilishi lozim. Xizmat pochta yozishmalarini monitoringi, tijorat sektori tuzil- malarida keng qo‘llaniladi va asosan, ushbu funksiya ichki xavf- 99 sizlik bo‘linmasining vazifasiga kiradi. Ushbu usuldan davlat xizmatida foydalanishning yuridik jihatdan qanchalik muvoflqligi bahsli mavzu bo'lib qolmoqda. Zamonoviy informasion texnologiyalardan foydalanish (elektron savdolar tizimi, internet-do‘kon va elektron savdo maydonlari) xaridni amalga oshiruvchi xodim va sotuvchini bevosita uchrashish imkoniyatini pasaytiradi va ushbu usuldan ham davlat sektori, ham tijorat tuzilmalari keng foydalanadilar. Shuni ham ta’kidlash lozimki, ayrim obyektiv sabablarga ko‘ra xaridni tashkil etishning bu turi hajmi unchahk katta emas va kichik hajmdagi xaridni amalga oshirishda qo‘llaniladi. Mavjud tijorat yoki maxsus shaldlantirilgan kataloglar asosida xaridni tashkil etish ham tijorat, ham davlat sektorida keng qo‘llaniladi. Bunga yorqin misol sifatida barcha federal bolinmalarni joriy ta’minot (material-texnik ta’minot) masalalarini hai qilish bilan shug‘ullanuvchi AQShning Umumiy xizmatlar Devoni tajribasini keltirish mumkin. Devon doimiy tarzda turli xildagi tovarlar-xizmatlar uchun konkurs e’lon qilib turadi va uning natijalari (baholar, yetkazib berish muddatlari va boshqa shartlar) maxsus kataloglarga kiritiladi. AQShdagi biror davlat bo‘linmasi «standart» mahsulotni xarid etish zarur bo‘lganda, umumiy xizmatlar Devoni tomonidan jo ‘natilgan katalogdan zaruriy tovar-xizmatni topib, uni hech qanaqa ortiqcha jarayonlarsiz katalogda ko‘rsatilgan shartlar asosida sotib oladilar. Tartibga soluvchi usullarni qo‘llash — korrupsiyani yuzaga kelish riskini pasaytirishga qaratilagan barcha rasmiy ichki qoida vajarayonlarga amal qilish orqali xaridni amalga oshirishni bildiradi. Ushbu holatda korrupsiyaga qarshi turuvchi chora-tadbirlar kompleksi ikki xil yo‘nalishda amalga oshiriladi: 1. Davlat buyurtmasini joylashtirishning potensial jihatdan korrupsiyani keltirib chiqaruvchi jarayonlarini tartibga soluvchi samarali qoidalar tizimini shakllantirish. 2 . Ushbu qoidalarga amal qilishni nazorat etishning aniq mexa- nizmlarini shakllantirish. Davlat buyurtmasini joylashtirish 100 |