U хudoyberdiev, B. Aliev

3.2. Statistik guruhlashning mohiyati, vazifalari va turlari 

Statistik kuzatishdan olingan tarqoq ma’lumotlar har bir xodisa va

jarayonlarni ifodalaydi. Kuzatish to‘plamdagi xodisa va jarayonlarning muhim
tamonlarini, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish uchun ularni muxim belgilariga
qarab guruhlarga ajratish lozim.
Demak, statistik guruhlash deb xodisa va jarayonlarni har tamonlama,
chuqur o‘rganish uchun kuzatish to‘plami ma’lumotlarini muxim belgilariga qarab
guruhlarga ajratishdir.
Masalan korxonalarni mulkchilik asosiga ko‘ra davlat, jamoa, aksiyadorlik,
qo‘shma, xususiy; korxonalar guruhlarga kattaligiga qarab (kichik, o‘rta va yirik);
samaradorlik darajasiga qarab (yaxshi, o‘rta va qoloq) guruhlarga ajratish mumkin.
Ma’lumotlarni guruhlashda eng avvalo guruhlash belgisi va oralig‘i aniqlab
olinadi. Guruhlash belgisi deyilganda guruhlash uchun asos qilib olingan belgi
tushiniladi. Guruhlash uchun asos qilib kuzatish oldiga maqsad va vazifa qilib
qo‘yilgan xodisa va jarayonlarning mohiyatini to‘liq ifodalab beruvchi, zamonaviy
ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar mazmunini yoritib beraoladigan belgilar olinadi.
Guruhlash belgilari ifodalanishiga qarab, miqdoriy va sifat (atributiv)
belgilar bo‘lishi mumkin.
Miqdoriy belgilar - bu son bilan ifodalanuvchi belgilardir. Sifat belgisi -
o‘rganilayotgan ijtimoiy - iqtisodiy xodisalar son jihatdan ifodalash mumkin
bo‘lmagan faqat mazmun yoki sifat jihatdan farq qiluvchi belgilarga aytiladi.
Masalan aholining millati, jinsi, kasbini ifodalovchi belgilar - sifat belgilaridir.
Alternativ belgi - ikki qarama-qarshi, biri-birini taqozo qilmaydigan
belgilardir.
Xodisa va jarayonlarning o‘zaro bog‘lanishini aniqlashda omil belgi va
natijaviy belgini farqlash lozim. Omil belgi xodisa va jarayonlar o‘zgarishiga ta’sir
etuvchi belgidir. Natijaviy belgi - xodisa va jarayonlarning o‘zgargan holatini
ifodalaydi. Omilli belgi asosida tuzilgan guruhlashda xodisa va jarayonlar bu omil
bilan natija qanday bog‘liqlikda ekanliklarini aniqlaydilar. Agarda omil belgi
ko‘rsatkichi ortishi bilan natijaviy belgi miqdori (ko‘rsatkichi) ortib borsa, ular
o‘rtasidagi bog‘lanish to‘g‘ri, agarda omil belgi ortishi bilan natijaviy belgi
miqdori kamayib borsa - belgilar o‘rtasidagi bog‘liqlik teskari bog‘lanish
hisoblanadi. masalan, mehnat unumdorligi va mahsulot tannarxi o‘rtasidagi
bog‘lanish - teskari bog‘lanishga misoldir. Chunki mehnat unumdorligi (omil
belgi) o‘sishi bilan mahsulot tannarxi (natijaviy belgi) pasayib boradi.

---

21
Statistik ma’lumotlar bir belgi yoki maqsadga muvofiq bir nechta belgilar

asosida guruhlanishi mumkin. Ikki va undan ortiq belgilari bo‘yicha guruhlashlar
kombinatsion (aralash) guruhlashlar deyiladi.
Statistik ma’lumotlarni guruhlashda dastlab guruhlash oralig‘ini aniqlab
olish lozim. Guruhlash teng oraliqli va tengsiz oraliqli bo‘lishi mumkin. Bu
kuzatilgan xodisa va jarayonlar mohiyatidan, guruh soni va belgi xususiyatlariga
bog‘liq.
Teng oraliq deyilganda barcha guruhlar uchun bir xil oraliq miqdori
tushiniladi va u quyidagicha aniqlanadi.

Xmax - Xmin

i = --------------------- ; bu yerda: i – oraliq kattaligi (miqdori)
n

Xmax - guruhlash belgisining eng katta miqdori (varianti);

Xmin - guruhlash belgisining eng kichik miqdori (varianti);
n - guruhlar soni.
Ko‘pincha guruhlar soni aniq bo‘ladi. Bu kuzatish maqsadi va vazifasidan
kelib chiqib, ularni to‘liq amalga oshirish uchun kerakli sonda bo‘lishi lozim.
Agarda guruhlarning optimal sonini aniqlash lozim bo‘lsa, unda Sterdjess
formulasidan foydalanamiz.

n = 1 + 3,322 lg N: bu yerda N–to‘plamdagi birliklar soni

Teng yoki teng bo‘lmagan oraliqlar yopiq va ochiq ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
Agar oraliqlar miqdori “dan - gacha” aniq bo‘lsa, bunday guruhlar yopiq oraliq
ko‘rinishidagi; agarda “gacha” dan boshlanib, “undan yuqori” bilan tugasa, ochiq
oraliq ko‘rinishidagi guruhlash bo‘ladi.
Statistik to‘plam ko‘rsatichlarini hisoblash uchun oraliqlarini “yopiq”
holatga o‘tkazish lozim. Buning uchun ochiq oraliq miqdoriga yonidagi yopiq
oraliq farqi asos qilib olinadi yoki guruh belgisi mazmunidan kelib chiqqan holda
yopiladi. Statistik guruhlashlar zamon (vaqt), makon (xududiy) va qanday
vazifalarni hal qilishiga qarab turlarga bo‘linishi mumkin.
Rejalashtirilgan maqsad va vazifani hal qilish nuqtai nazaridan guruhlash:
tipologik, tuzulmaviy (tarkibiy) va analitik bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy xodisa voqealarning bir xil tipdagi o‘zgarishi bo‘yicha
guruhlanishi tipologik guruhlashga kiradi.
Kuzatilgan to‘plam tarkibini o‘rganishda, bir xil tipdagi xodisalarni biror
belgisi bo‘yicha hissalarini aniqlashda tuzilmaviy (tarkibiy) guruhlashdan
foydalaniladi. Masalan: Shahar va qishloq joylarida yashaydigan aholilar hissasini
aniqlash.
Iqtisodiy xodisa va jarayonlar doimo bir-biri bilan bog‘liqlikda bo‘ladi.
Xodisa va jarayonlar belgilarini o‘zaro bog‘liqligi, qanchalik aloqadorligi analitik
guruhlashlardan foydalanib aniqlanadi. Bunda natijaviy belgiga bir yoki bir nechta
omilli belgining ta’sirini aniqlash mumkin.

---

22
Guruhlashda taqsimot qatorlari tuziladi. Taqsimot qatorlari deb xodisa va

jarayonlarning biror belgi bo‘yicha ma’lum bir tartibda taqsimlanishiga aytiladi.
Har qanday taqsimot qatori 2 elementdan: belgilar va belglar sonidan iborat
bo‘ladi. Atributiv belgilari bo‘yicha tuzilgan qator atributiv taqsimot qatori
deyiladi. Miqdor belgilari bo‘yicha tuzilgan taqsimot qatorlari variatsion qatorlar
deyiladi. Miqdor belgilarning variatsiyalari diskret (uzlukli) va uzluksiz bo‘lishi
mumkin.
Guruhlashda belgi faqat butun sonlar bilan ifodalanadigan bo‘lsa bunday
gurhlashda diskret (uzlukli) qatorlar tuziladi. Masalan, oilalarni bolalar soniga
qarab guruhlash.
Statistik amaliyotida ma’lumotlarni ikkilamchi guruhlash ham mavjud.
Oldingi guruhlangan ma’lumotlar asosida yangi guruhlarni tuzish ikkilamchi
guruhlash deyiladi. Ikkilamchi guruhlash dastlabki guruhlash oraliqlarini
yiriklashtirish va umumiy yig‘indiga nisbatan ayrim guruhlarning salmog‘ini
aniqlash yo‘llari bilan amalga oshiriladi.
Umuman, kuzatish ma’lumotlarini guruhlash statistikaning muxim
usullaridan bo‘lib, ommaviy xodisalarning xususiyatlarini ochib berishda katta
ahamiyatga ega. Ayniqsa hozirgi paytda kuzatish ma’lumotlarini qayta ishlashda
hozirgi zamon mikro EXMlaridan foydalanib, to‘plamni ko‘p belgilari bilan
guruhlashni qo‘llash yaxshi natijalar beradi.