U. V. G‘afurov, B. E. Mamarahimov, Q. B. Sharipov, F. O. Otaboyev

Aholi turmush darajasi tushunchasini ularning hayot kechirishi uchun 
zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda 
kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash 
mumkin. 
Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko‘rsatkichlari 
tizimi o‘z ichiga quyidagi guruhlarni oladi: 
1.
Tug‘ilish va o‘lish darajasi hamda boshqa demografik ko‘rsatkichlar. 
2.
Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari. 
3.
Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish. 
4.
Turar joy sharoitlari. 
5.
Ma’lumot va madaniyat. 
6.
Mehnat qilish va bandlik sharoitlari. 
7.
Aholining daromadlari va xarajatlari. 
8.
Hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari. 
9.
Transport vositalari. 
10.
Dam olishni tashkil etish. 
11.
Ijtimoiy ta’minot. 
12.
Inson erkinligi. 
Bu asosiy ko‘rsatkichlardan tashqari yana ba’zi bir axborotga oid 
ko‘rsatkichlar ham ajratib ko‘rsatiladi: aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YAIM, 
aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to‘g‘ri 
keluvchi iste’mol hajmi va boshqalar. 
Kishilar hayot faoliyati uchun zarur ne’matlar to‘plami mehnat sharoiti, 
ta’lim, sog‘liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarni o‘z 
ichiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’zolarining alohida 
olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog‘liq. Turmush darajasini mamlakat 
darajasida (butun aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajada (aholining alohida 
guruhi uchun) qarab chiqish mumkin. Birinchi yondashuv turli mamlakatlarda 
aholining turmush darajasini aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki 
mahsulot ko‘rsatkichi bo‘yicha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi. 

---

253 
Aholi guruhlari bo‘yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash 
iste’molchi byudjeti asosida amalga oshiriladi. Iste’molchi byudjetlarining bir qator 
turlari mavjud bo‘ladi: o‘rtacha oila byudjeti, yuqori darajada ta’minlangan byudjet, 
minimal darajada moddiy ta’minlanganlar byudjeti, nafaqaxo‘rlar va aholi boshqa 
ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir. 
Farovonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining shunday chegarasi 
bilan belgilash mumkinki, daromadning bundan past darajasida ishchi kuchini 
takror hosil qilishni ta’minlab bo‘lmaydi. Bu daraja moddiy ta’minlanganlik 
minimumi yoki kun kechirish darajasi (qashshoqlikning boshlanishi) sifatida 
chiqadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘rtacha daromad «o‘rtacha sinf» deb ataladigan 
tabaqalar daromadlari bo‘yicha aniqlanadi. Bunday guruh iste’mol savati 
to‘plamiga uy, avtomashina, dala hovli, zamonaviy uy jihozlari, sayr qilish va 
bolalarini o‘qitish imkoniyati, qimmatli qog‘ozlar va zebu ziynat buyumlari kiradi.
Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta’minlangan yoki «boy» qatlamining 
mavjud bo‘lishini taqozo qilib, ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmatlar 
xarid qilishga layoqatli bo‘lgan juda oz miqdori kiradi.
Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog‘liq.