Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların
Yüklə 7,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
65 -B ə s siz? -M ə nim öz fikrim v ə yolum var. - Çox yaxşı! -dey ə Karo ayağa qalxdı. Mesrop da yerin- d ə n durdu. -H ə r halda Erm ə nistan hökumə ti sizin öz ba şı - na h ə r ə k ə t etm ə yiniz ə razı olmayacaq! -M ə n uşaq deyil ə m, n ə ed ə c ə yimi özüm bilir ə m! -dey ə Andronik s ə rt cavab verdi. -Ged ə bil ə rsiniz! Karoyla keşiş p ə rt halda otaqdan çıxdılar. Karo kağız, q ə l ə m götürüb m ə ktub yazmağa başladı: "Yerevan. C ə nab Milli Ş ura s ə drin ə . Bu m ə ktubumla si- zin n ə z ə riniz ə iki mühüm m ə s ə l ə ni çatdırmaq ist ə yir ə m. Birincisi: bolşeviklə rin, h ə r yerd ə olduğu kimi, burda da ə leyhimiz ə getm ə l ə rin ə , açıqdan - açığa biz ə qarşı müba ri- z ə etm ə l ə rin ə baxmayaraq, ə sg ə r yığmaqda davam edi- r ə m. K ə ndlil ə r milli qoşun hiss ə l ə rinin ə h ə miyy ə tini başa düşmə dikl ə rind ə n, daha doğrusu; kommunistl ə rin t əbliğat - la rına uyduqlarından h ə rbi xidm ə td ə n boyun qaçırırlar. Zor işlə tm ə y ə , onlara h ə d ə -qorxu g ə lm ə y ə m ə cbur olu- ram. Topladığım v ə toplayacağım ə sg ə rl ə rin silahını, geyi- mini v ə yem ə yini haradan alacağım haqqında sizd ə n s ə - r ə ncam gözlə yir ə m. İkincisi: bu yaxınlarda Gorusa Andro- nik Ozanyan adlı bir general g əlmişdir. Özünü Z ə ng ə zu- run hakimi adlandıran bu adamın, deyil ə nl ə r ə görə , iki mi- n ə yaxın piyada v ə süvari ə sg ə ri, bir q ə d ə r tüfə ngi v ə üç topu vardır, m ə n onunla görüşüb danışdım. Erm ə nistan hö kum ə tin ə tabe olmaq ist ə mir. Heç bir firq ə y ə m ə nsub olmayan bu generalın bolşeviklə rl ə d ə arası yoxdur. C ə nab s ə drin bu general haqqında geniş t ə s əvvürü ol- maq üçün m əlumatı bir q ə d ə r ətraflı yazmağı özümə borc bilir ə m. Andronik Türkiyə d ə anadan olmuş Türkiyə ordusu sıra - larında zabit rütbə sind ə xidm ə t etmişdir. Eyni zamanda, ingilisl ə rin x ə fiyy ə si olaraq yaşadığı v ə ordusunda kifay ə t q ə d ə r yüksə k pill ə y ə qalxmış ölkə sinin ə leyhin ə gizli t ə bli- ğat aparmağa başlamışdı . Buna görə hakimiyy ə t dair ə l ə ri El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 66 onu h ə bs etm ə k m ə cburiyy ə tind ə qaldılar. lakin o h ə bs- d ə n qaçıb gizl ə nm ə y ə müvə ff ə q ola bil mişdi . Birinci Ca- han mü harib ə si başlanandan sonra f ə aliyy ə tini daha da artı raraq, özünü bir mill ətçi kimi q ə l ə m ə ver miş dir. Başına bir d ə st ə erm ə ni toplayıb, türklə r ə qarşı çıxış lar etmiş, iğti - şaş lar törətmişdir. Türk iy ə hökümə ti 1915-ci ild ə s atqın er- m ə nil ə r ə q arşı t ə dbir h ə yata keçirə nd ə is ə h ə m ə n o öz d ə st ə sil ə çar ordusunun t ə r ə fin ə keçmiş v ə türk l ə r ə qarşı vuruşmuşdur. Generallıq rütbə sini d ə bu zaman geri al- mışdır. Çar orduları Qafqaz c ə bh ə sind ə n geri çə kildiyi za- man, Andronik d ə geri çəkilmişdir. Rusiya f ə hl ə -k ə ndli in- qi labına m ə nfi ə laq ə b ə sl ə diyind ə n, daha doğ rusu, qorx- du ğundan, Rusiyaya getm ə yib, üzünü İrana çe vir mişdir. İrana getm ə kl ə bir m ə qs ə di d ə ingilisl ə rl ə birl əşmə k idi. Lakin t ürklə r Xoy v ə Salmas t ə r ə find ə onun yolunu k ə sdi- yind ə n istiqam ə tini d əyişdirmiş, Arazdan keçib Naxçıvana g ə lm ə y ə m ə cbur olmuş du. Nehr ə m k ə ndind ə ə sg ə rl ə r üçün ə rzaq, atlar üçün yem t ə l ə b etmişdir. Ə sg ə rl ə rini, onun t ə l ə bini yerin ə yetirm ə y ə n ə halinin üstünə silah qal- dırmışdır. H ə r iki t ə r ə fd ə n ölə n v ə yaralanan olmuşdur. Türk l ə rin Şaxtaxtıya g ə ldiyini v ə tezlikl ə Nax çı vana çata - caq larını bilib, d ə st ə sini Nehr ə md ə n geri çə k miş di. Culfa- dan, Aza v ə D ə st ə k ə ndl ə rind ə n keçib, Meğ riy ə , oradan da Gorusa g əlmiş di. Neçə vaxtdır ki, Gorusu özünə iqa- m ə tgah edib, nüfuzunu ə traf k ə ndl ə r ə yaymağa başlamış - dı . Bir diktator kimi k ə ndl ə rd ə n ə rzaq, ot, saman, arpa yı - ğır ; onsuz da yoxsul yaşayan ə halini soyurdu. K ə ndlil ə r buna qarşı çıxırdılar . Andronikin Gorusa g ə ldiyini eşidib, bil ə n q ə rbi Erm ə nistan qaçqınları onun yanına gedib tor- paq v ə çörə k ist əmiş dil ə r. Andronik onların arzusunu yeri- n ə yetirm ə yi v ə d etmişdi . İngilislə r ə v ə amerikanlara arxa- lanan, onların kömə yin ə ümid b ə sl ə y ə n Andronik erm ə ni- l ə r ə mill ətçilik v ə başqa xalqlara qarşı nifr ə t hissi aşıla - maqda bizim m ə qs ə d v ə ideyamıza yaxındır. Lakin Erm ə - ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 67 nistan hökumə tin ə tabe olmamaqla bizim üçün z ə r ə rli, b ə lk ə d ə t əhlükə lidir. Onunla nec ə r ə ftar ed ə c ə yim haq- qında c ə nab s ə drd ə n s ə r ə ncam gözlə yir ə m. Hörmə tl ə . Karo Hamparsumyan. Ə ng ə l ə vid, 20 iyun 1918-ci il". Onu da qeyd etm ə k yerin ə düşə rdi ki, 1918-20-ci ill ə rd ə Qarabağ, Z ə ng ə zur v ə Naxçıvanda baş ver ə n hadis ə l ə r Rusiya v ə Türkiyə il ə yanaşı, Amerika, Almaniya, Fransa v ə İngiltə r ə kimi dövlə tl ə rin d ə n ə zar ə ti altınd a idi. O vaxt Za qafqaziyadakı ingilis missiyasının başçısı , general Tomson t ə r ə find ə n Z ə ng ə zurda qırğını dayandırmaq sülh v ə milli barışıq ə ld ə etm ə k üçün mayor Hibbonun başçılığı il ə 1918-ci ilin 2 dekabrında İngilis - Fransız missiyası Şu - şaya, sonra is ə Gorusa g ə ldi (3, v 44). T əəssüflə r olsun ki, sonrakı hadis ə l ə r göstə rir ki, bu İngilis - Fransız mis- siyası bölgə d ə ki probleml ə r ə birt ə r ə fli yanaşmış, daha çox erm ə nip ə r ə st mövqedə n çıxış etmişdir. General Tomso- nun fikrin ə görə , Yevlaxdan H ə k ə ri çayına q ə d ə r olan ə ra- zil ə r Az ə rbaycan hökü m ə tinin, H ə k ə ri çayından q ə rbd ə ki bütün Z ə ng ə zur ə razisi Andronikin idar əçiliyinə verilm ə li idi (3, v 46). Missiyanın gedişndə n sonra Andronikin vira- nedici hücumları n ə inki s ə ngim ə di, ə ksin ə , 1918-ci ilin son larından ba şlayaraq, daha da güclə ndi. Z ə ng ə zur q ə - zasının r ə isi M ə lik Namaz ə liyev Az ə rbaycan Respublika- sının Nazirl ə r Şurasına göndə rdiyi 1919-cu il 10 yanvar tarixli teleqramında yazırdı: "General Tomsonun ə mrin ə ə sas ə n müsə lmanlar v ə erm ə nil ə r arasında h ə r hansı düş m ənçilik h ə r ə k ə tl ə rini dayandırmaq v ə normal h əyatı b ə rpa etm ə k q ə rara alındı, bu bar ə d ə ə haliy ə elan edildi. Erm ə nil ə r verdikl ə ri v ə d ə xilaf çıxaraq, Andronikin d ə st ə si başda olmaqla, otuzdan artıq müsə lman k ə ndinin ə mla- El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 68 kını talan etmiş v ə yandırmışlar. Burada bir çox dövlə tl ə rin nümayə nd ə hey ə tinin gözü qabağında müsə lmanlar bel ə bir v əhşiliklə m ə hv edilirl ə r v ə bu c əzasız qalır. Erm ə nil ə r bütün bu cinay ə tl ə ri Andronikin d ə st ə sinin v ə Türkiyə d ə n g ə l ə n qaçqınların adına çıxırlar. Xahiş edir ə m, ə halinin is- t ə yini n ə z ə r ə alıb, Andronikin d ə st ə sinin Z ə ng ə zurun hü - dud larından qovulmasına yardım ed ə siniz. Normal h ə ya- tın b ərpası üçün müqə ssirl ə rin qarşısını alasınız" (71, 108-109). 1919-cu ilin ə vv ə ll ə rind ə n başlayaraq, erm ə nil ə rin Z ə n- g ə zurd akı f ə aliyy ə ti daha m ə qs ədyönlü şə kil almağa, Z ə n- g ə zurun Erm ə nistana birl əşdirilmə si yönümündə inkişaf etm ə y ə başladı. Daşnak h ə rbi d ə st ə l ə rin ə , yerli quldurla- ra, erm ə ni icmalarının r ə hb ə rl ə rin ə h ə rbi, maddi v ə siyasi d ə st ə k güclə ndirildi. İrə vandan buraya müxtə lif m əramlı emis sarların axını artdı, Andronikin d ə st ə sin ə pul, ə rzaq v ə silah-sursat yardımı güclə ndirildi. Avstriya ə sirliyind ə n geriy ə dönə n, ə sl ə n Z ə ng ə zurdan olan yüzdə n ar tıq erm ə - ni ə sg ə ri v ə qonşu q ə zalardan toplanmış dörd y üz n ə f ə r si lahlı ə sg ə r Z ə ng ə zura göndə ril ə r ə k Andronikin d ə st ə sin ə qatıldı. O zamankı ağ qvardiyaçıların komandanları -general Bi- çeraxov v ə Denikinl ə Andronikin müttə fiqliyi bar ə d ə m ə lu- matlar da maraqlıdır (71, 110). Andronik general Biçe ra- xova 1918-ci il 10 dekabr tarixli m ə ktubunda yazırdı: "Z ə n- g ə zur erm ə ni milli şurasının üzvlə ri A. Şirinyan, N. Osipov Bakıdan g əlmiş v ə bir milyon manat g ətirmişdilə r ki, bu bar ə d ə bizd ə iltizam qoymuşlar. Adları göstə ril ə n şu ra üzvlə ri m ə n ə m ə lumat vermişdir ki, bu pulu general Baq- ratuninin v ə sat ə ti il ə Siz vermisiniz. M ə nim d ə st ə mi v ə b ə db ə xt qaçqınları unutmadığınız üçün siz ə d ə rin v ə s ə mimi minn ətdarlığımı bildirir ə m" (71, 111). Erm ə nil ə r h ə rt ə r ə fli siyasi, iqtisadi, maddi, h ə rbi d ə st ə - y ə v ə müxtə lif beyn ə lxalq s ə viyy ə li ə laq ə l ə r ə malik olduq- ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 69 ları halda Z ə ng ə zur müsəlmanlarının ümidi uzaq Bakıdakı Az ə rbaycan Demokratik Cümhuriyyə tin ə , Türkiyə ordusu- na v ə bir d ə göydə ki Allaha idi. Türkiyə ordusu beyn ə lxalq siyasi qüvvə l ə rin t ə siri altında 1918-ci ilin sonunda çə kilib getmiş, Az ə rbaycan Demokratik Cümhuriyyə ti bir t ə r ə fd ə n daşnakların, bir t ə r ə fd ə n bolşeviklə rin, bir t ə r ə fd ə n is ə rus, ingilis, iran h ə rbi-siyasi qüvvə l ə rinin açıq v ə gizli hü cum- larına qarşı mübarizə aparmaqda idi. Ö lk ə kasıb, x ə zin ə boş, ordu silahsız v ə ziyy ə td ə idi. Bel ə bir tarixi şə rait Z ə n- g ə zurun az ərbaycanlı ə halisini Allahın v ə taleyin ümidinə arxasız v ə kömə ksiz qoymuşdur. Şuşadan keçə r ə k Bakıya getm ə k v ə Stepan Şaum - yanla birl əşmə k niyy ə ti baş tutmadıqdan sonra Z ə ng ə - zurda az ə rbayc anlılara divan tutan Andronik ə ld ə edilmiş razılığa ə sas ə n 1919-cu ilin martında min üç yüz n ə f ə r piyadadan, beş yüz atlı v ə artilleriyadan ibar ə t d ə st ə si il ə Yevlaxa getmiş, orada d ə mir yolu il ə İrə vana yola düş - müşdür (71, 123). Ordusunu Eçmiə dzin kils ə sin ə t ə hvil ver ə n Andronik Zaqafqaziyanı t ə rk ed ə r ə k Fransaya get- mişdir. Lakin Andronikin Z ə ng ə zurdan çıxıb getm ə sind ə n son- ra da bu bölgə d ə h ə rbi-siyasi v ə ziyy ə t olduqca mürə kk ə b v ə bölgə az ərbaycanlıları üçün acınacaqlı olaraq qalmaq- da idi. Andronikd ə n sonra bölgə d ə ki erm ə ni h ə rbi qüv v ə - l ə rin ə komandanlıq etm ə y ə başlayan daşnak polkovniki Dro, onun köməkçisi Bakıda 1918-ci il mart qırğınlarının tö r ə dilm ə sinin ə n q ə ddar iştirakçılarından olan general Qazarov v ə erm ə ni könüllü hiss ə l ə rinin t əşkilatçısı D ə li Q ə z ə r adlı bir yerli quldur o cümlə d ə n, Sibir sürgü n ün d ə n qaçıb g əlmiş Yapon l ə q ə bli erm ə ni qulduru Z ə ng ə zurda yenid ə n qırğınlar törə tm ə y ə , xüsusilə , Qafan böl g ə sinin az ərbaycanlı k ə ndl ə rin ə dağıdıcı hücumlar etm ə y ə baş - ladı. |