Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların
Yüklə 7,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
70 Onla rın igidliyi g ə ncl ə rimizi ruhlandırır Zeyv ə k ə ndin ə toplanan erm ə ni yaraqlılarını Tarovlu k ə ndinin v ə t ə np ə rv ə rl ə ri ç ox narahat edirdi. Müxtə lif plan- lar quran erm ə ni silahlıları anlayırdılar ki, Tarovlunu ə l ə ke çirmə d ə n ir ə li getm ə k mümkün deyil. Ciddi hazırlıq gö - r ə n erm ə nil ə r, çar ordusu sıralarında xidm ə t etmiş , müx - t ə lif medal v ə mükafatlarla t ə ltif edilmiş Madinin koman- danlığı altında Tarovlu k ə ndini ə l ə k eç irm ə k üçün hücum planı hazırladılar. 1919-cu ilin avqust ayında Zeyv ə k ə ndind ə yerl əşə n erm ə ni silahlıları Madinin başçılığı altında Tarovlu k ə ndin ə hücum etdi. Müsə lman k ə ndl ə rinin talan edilm ə sind ə ad çıxarmış qan içə n Madinin d ə st ə si yaxşı silahlanmış ə lli- alt mış n ə f ə rd ə n ibar ə t idi. Süvari v ə piyada d ə st ə l ə rind ə n ibar ə t olan koman danın ə sas m ə qs ə di m ə rk ə z cinahdan Tarovluya z ə rb ə vurmaq idi. Quldur d ə st ə qısa yolla Alının gavından , meşə d ə n keçmə li idi. Tam sakitlikdir. Me şə d ə quşların v ə h əşə r atların s ə si sanki bir musiqiy ə b ə nz ə - yirdi. Q ə fil at kişnə rtisind ə n bütün s ə sl ə r k ə sildi. Budur ağ atın belind ə , yanında mauzer, ç iynind ə beşaçı lan silahla Madi ir ə lil ə yir. Onları ir ə lid ə v ə t ə nini, yurdunu sev ə n tarovlularadan ibar ə t kiçik bir d ə st ə gözlə yirdi. M ə nsim, R ə him, N ə bi, Novruzalı, Ə v ə z v ə başqaları meşə d ə er- m ə nil ə rin h ə r ə k ə t planını izl ə yirdi. Öndə M ə nsum v ə R ə - him kişi durub quldurları gözlə yir. M ə saf ə is ə çox ya xındır. M ə nsum deyir: - Ə R ə him, Madi g ə lir. R ə him cavab verir: -N ə deyirs ə n ə , Madiy ə güllə batmır? N ə durmusan, vur da... M ə nsim ə lind ə ki beşaçılanla at əş açı r. A ğ atın belin- d ə ölümcül güllə yarası alan Madi yer ə yıxılır. Erm ə nil ə r geriy ə çə kilm ə y ə m ə cbur olurlar. ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 71 Tarovlu k ə ndinin m ə rd, igid insanlar ın dan biri Hüseyn - qulu kişinin oğlu N ə bi olmuşdur. Döyüşlə rin qızğın çağın - da qonşu Novruzlar k ə ndind ə n x ə b ə r g ə lir ki, Zeyv ə k ə n- dind ə n erm ə nil ə r üç at yükü silah-sursat v ə ərzağı Qapan k ə ndin ə aparırlar. Bu x ə b ə ri döyüşçülə r ə çatdırmaq lazım idi. Ancaq vaxt yox idi. N ə bi bu x ə b ə ri eşidə n kimi silahını götürüb t ə k başına erm ə nil ə ri t ə rksilah etm ə k q ərarına g ə l- di. Qapan, Zeyv ə yoluna k ə s ə yolla g ə l ə n N ə bi v ə Novru- zalı atışma zamanı iki erm ə ni yaraqlısını öldürdü l ə r. On- ların patronu qu rtarmışdı , h əyatını t əhlükə qarşısına qo- yan igid x ə nc ə rini çıxardıb silahlı erm ə ninin üzə rin ə sıç ra- yaraq onu bir göz qırpımında öldürdü. Onun qoçaqlığı n ə - tic ə sind ə erm ə ni döyüşçülə rin ə silah-sursat v ə ə rzaq apa- ran üç n ə f ə r erm ə ni döyüşçüsü t ə rksilah edilmiş, onla rın apardıqları q ə nim ə tl ə r ə ll ə rind ə n alınaraq k ə ndin mü dafi ə - sini çə k ə n d ə st ə y ə verilmi şdi . N ə binin qohumu İbiş erm ə - nil ə r t ə r ə find ə n v əhşicə sin ə q ə tl ə yetirilir. Qohumu İbişin öldürülmə si x ə b ə rini eşidə n N ə bi, t əkbaşına Zeyv ə y ə ge- d ə r ə k Qara meşə d ə erm ə ni yaraqlıları il ə vuruşmuş , bir n ə f ə r silahlı qulduru is ə girov g ətirmişdir. Sad ə , kasıb in- sanlara h əmişə ə l tutan N ə bi onları zülmkarlardan mü da- fi ə e tmişdir. N ə bi boyca balaca olsa da c ə ld, qorxmaz v ə çevik bir adam olmuşdur. Erm ə nil ə r hiyl ə işlə d ə r ə k N ə bid ə n yaxa qurtarmaq üçün onun qohumlarını ə l ə alırlar v ə Zişdi meşə nin ə t ə yind ə olan n ə h ə ng qayalı qda onu amansızcasına öldürürlə r. O vaxtdan h ə min ə z ə m ə tli qayalıq N ə bi öldürülə n daş adlanır. M ə nsum, R ə him, Novruzalı v ə N ə binin igidliyi bütün Z ə ng ə zura yayıldı. Bu hadis ə erm ə ni quldurlarına qarşı mü bariz ə aparan Az ə rbaycan v ə t ə np ə rv ə rl ə rini daha da ruh landırdı. İndiki Zeyv ə k ə ndi vaxtı il ə Qubadlı B ə rxudar b ə yin ə razisi olmuşdur. Bu b ə yl ə rin P ə handa, Çayzə mid ə , El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 72 Taxında, Qarameşə d ə ə kin z ə mi (taxıl) sah ə l ə ri olmuşdur. İşçi qüvvə si az olduğundan B ə rxudar b ə y İrana ged ə r ə k erm ə nil ə rd ə n ibar ə t f ə hl ə d ə st ə sini bu ə raziy ə g ətirmiş v ə onlara Şıxın bula ğının yuxarısında olan daşlı ə kin ə yarar- sız sah ə d ə bir neçə yaşayış üçün otaqlar tikmişdir. H ə min erm ə nil ə r b ə yl ə rin il boyu xidm ə tind ə qalırdılar. Onla rın ail ə l ə ri is ə İranda yaşayırdılar. Sonradan zaman keç dikc ə b ə y onların ail ə sinin öz yanlarına g ə tirm ə sin ə razılıq verir. Bel ə likl ə , Zeyv ə k ə ndinin əsası qoyulur. Çox keçmir ki, Erm ə nistan hökümə tinin q ərarı il ə Az ə r- baycan k ə ndl ə rin ə qarşı cinay ə tl ə rin ə sas t əşkilatçıların - dan biri olan, qaniçə n Dro Z ə ng ə zur q əzasındakı qüvvə - l ə rin komandanı, Qazarov is ə onun müavini t ə yin edilir. 1919-cu il sentyabrın ilk günlə rind ə erm ə ni qoşun hiss ə l ə - rinin v ə yerli silahlı quldur d ə st ə l ə rinin Z ə ng ə zurun az ə r- bay canlılar yaşayan k ə ndl ə rin ə basqınları faci ə vi xarakter aldı. Sentyabrın biri v ə üçündə Qafan erm ə nil ə ri Tarovlu, Yu xarı Xocamsaxlı, Aşağı Xocamsax lı, Mehirli, F ə rcan k ə ndl ə rin ə hücum edib ev- eşiklə ri yandırdılar. Tarovlu yan dırıldıqdan sonra k ə nd sakinl ə ri Q ə hr ə man kişi v ə M ə - h ə mm ə d kişi k ə nd ə g ə l ə r ə k ev əşyalarından götürmə k is- t ə yirl ə r. Bu zaman onlar erm ə ni quldurları t ə r ə find ə n tutu- lur v ə ağır işgə nc ə l ə r verilir. Erm ə nil ə r R ə him kişinin beli- n ə qaynar samovar bağlayırlar o ağır işgə nc ə l ə r ə tab g ə ti- r ə bilmir. M ə h ə mm ə din is ə qollarını k ə sirl ə r. Bütün bu h ə - r ə k ə tl ə r erm ə nil ə rin ə sl simasını göstə rir, onların qeyri-in- sanı xüsusiyyə tl ə rini bir daha dünyaya b ə yan edir. 1919-cu il oktyabrın ə vv ə ll ə rin ə d ə k Z ə ng ə zurun yüz on böyük k ə ndi erm ə ni quldurları t ə r ə find ə n m ə hv edildi. Da- ğıdılmış k ə ndl ə rin ə halisi qaçqın düşdü. Qaçqınların ümu - mi sayı o zaman alt mış min ə çatırdı. H ə m ə n tarixd ə Z ə n- g ə zur q ə za r ə isliyi indiki Qubadlı rayonunun Dondarlı k ə n- din ə köçürülmüşdü . 1920-ci il yanvarın 21-d ə Dondarlı ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 73 k ə ndi d ə erm ə nil ə r t ə r ə find ə n işğ al edildi. 1920-ci ilin 19- 26 yanvarında erm ə nil ə r t ə r ə find ə n Z ə ng ə zur q əzasında yan dırılmış v ə dağıdılmış müsə lman k ə ndl ə ri III sah ə üz - r ə , Əliquluuşağı , M ə lik ə hm ə dli, Qunanlı–Müskə nli, Tey- mur- Müskə nli, Balah ə s ə nli, Xıdırlı, Göyə rcik, B əxtiyarlı, Şah verdil ə r, Eyvazlar, Q ə dirli, Göyqala, Qursalı , M ə zr ə , Novlu, Şurnuxu, Şamsız, Qurdqalaq, Yuxarı Cibikli, Aşağı Cibikli, Hollava, M ə mm ə dli, Gürcülü , Cılfı r, Ə yin, Mistan, Qa rağac, Çardaxlı, X ə l ə c, Hacılı, Usublu, Q ərcanlı, II sa- h ə Qarağac, Tarovlu, Q alacıq, Mazutlu, Zor,Mehrli, Polad- lı , H ə rtiz, Göyyal, F ə rcan, Saldaş, Çə r ə li, Göyə r-Abbas, Seytas, Daşbaşı, Qaraqışlaq, IV sah ə üzrə is ə Püsanlı, Veys ə lli, Oxçu k ə ndl ə ri idil ə r. 1920-ci ilin mart ayında düşmə n ə tutarlı z ə rb ə l ə r vurul- du. Üç yüz n ə f ə r itki ver ə n düşmə n geri çə kilm ə li oldu. Er- m ə ni quldurlarını n iqam ətgahına çevrilə n Zeyv ə k ə ndi ya- xınlığında getmiş döyüşdə d ə erm ə nil ə r ə ciddi z ə rb ə vu- ruldu. Avqustun ə vv ə ll ə rind ə sovet h ə rbi hiss ə l ə rinin keçir - diyi ə m ə liyyatlar n ə tic ə sind ə d ə erm ə ni qo şun la rına tutarlı z ə rb ə vuruldu. 1917-1920-ci ill ə rdd ə Tarovlu k ə ndinin ə halisi erm ə ni qul durlarına qarşı m ə rdlikl ə vuruşmuş , torpaqlarının mü - dafi ə si uğrunda m ə rd övladlarını şə hid vermişdilə r. H ə - m ə n dövrdə erm ə ni işğalçılarına qarşı d öyüşlə rd ə şə hid olan ların siyahısı: Allah onlara r ə hm ə t etsin! 1. M ə mm ə dov C ə lal. 2. Şahbazov Muxtar. 3. Xalıqverdiyev Xaliqverdi. 4. Allahyarov Q ə hr ə man. 5. F ə r ə c Mütəllimoğlu . 6. Gülmalıyev M ə h ə mm ə d. El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 74 Qubadl ı rayonunun yaranmas ı 1920-ci il aprelin 27-d ə n 28-n ə keçə n gec ə işğalçı Ru- si yanın XI Q ırmızı Ordusunun mobil d ə st ə l ə ri v ə zirehli qatarla g ə l ə n h ə rbi birl əşmə l ə ri Bakıya daxil oldu. İşğalçı orduya S. M. Kirov, Q. K. Orconikidze, M. K. Levandovski, A. İ. Mikoyan v ə V. Pankratov r ə hb ə rlik edirdi. Bununla da Az ə rbaycan Cümhuriyyə tinin, el ə c ə d ə onun t ə rkib hiss ə si olan Z ə ng ə zur q əzasının tarixi b əlaları başlandı. 1920-ci il aprelin 30-da Az ə rbaycan İnqilab Komit ə si « Az ə rbaycan ordusunu f ə hl ə -k ə ndli z ə minind ə yenid ə n t əşkil etm ə yi q ə - rara aldı» , h ə rbi-d ə niz komissarı Ç ingiz İldırıma ( ə sl ə n Qu badlıdan olan İldırım b ə yin oğlu) tapşırıldı ki, respubli- kanın müdafiə si üçün z ə hm ətkeşlə rin s ə f ə rb ə rliy ə alınma - sını elan etsin. Az ə rbaycan SSR hökumə ti aprelin 30-da G ü rc ü stan v ə Erm ə nistan hökumə tl ə rin ə nota göndə r ə r ə k, onlardan qoşunlarını öz s ə rh ə dl ə ri daxilin ə çə km ə yi t ə l ə b etdi. 1920-ci ilin iyul-avqustunda general Dronun dörd yüz süvari, dörd yüz piyadadan ibar ə t, dörd topu v ə otuz pu- lemyotu olan qoşunu Qarabağa hücum ed ə r ə k Bazark ə n- di tutdu. Onlar Njdenin quldur d ə st ə si il ə birl əşmə y ə v ə Nax çıvan - Şuşa yolunu ə l ə keçirmə y ə çalışırdılar. İyulun axırında M ə lik Muratovun daşnak hiss ə l ə ri Pays k ə ndini tutdu. Ümumi taktikaya ə m ə l ed ə n erm ə nil ə r müsə lman k ə ndl ə rini ə l ə keçirə rk ə n taxılı yandırırdılar. N ə tic ə d ə , fak- tiki olaraq, Z ə ng ə zurda ikihakimiyy ə tlilik yarandı. Z ə ng ə - zurun yuxarı hiss ə si daşnak yuvasına çevrildi, a şağıda is ə par çalanma baş verdi v ə bir-biri il ə barışmaz mövqe tutan üç düşə rg ə yarandı. Mink ə ndd ə sovet hakimiyy ə ti t ə r ə f- dar ları , Hacısamlıda Sultan ovların t ə r əfdarları, Picahanda is ə bit ə r ə f ə hali mövqe tutmuşdu. Qısa müddə t ə rzind ə XІ Ordunun ə sg ə rl ə ri daşnakları Z ə ng ə zurdan qovdular. Bu mü nasib ə tl ə N. N ə rimanov iyulun 17-d ə XI Q ırmızı Ordu korpusunun komandirin ə t ə brik te leqramı göndə rdi. Erm ə - ni- daşnak h ə rbi hiss ə l ə ri qalıqlarının İrana qaçması haq- |