Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların
Yüklə 7,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Alaquşdağı El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 46 Q ə dim tariximizd ə n Şə ddadil ər dövlə ti IX-XI ə srl ə rd ə Az ə rbaycan xilaf ə t hakimiyy ə tind ə n azad olduqdan sonra müstə qil feodal- Şirvanşahlar, Şə ddadil ə r, Sacil ə r, Salaril ə r, R ə vvadil ə r, sonralar is ə Atab ə yl ə r, Qa- raqoyunlular v ə Ağqoyunlular d ö vl ə tl ə ri meydana g ə ldi. 1994- cü ild ə n əşr olunmuş "Az ə rbaycan tarixi" kitabında (redaktorları akademik. Ziya Bünyadov v ə professor Y.Yu- sifov bu feodal dövlə tl ə r haqqında m ə nb ə l ə r ə ə saslanaraq m ə lumat verilmişdir. Qırx il yaşamış Salarilər dövləti təkcə Azərbaycan və Qafqazdakı feodal dövlətlərlə deyil, eyni zamanda bütün Ön Asiyada formalaşan nüfuzlu dövlət - lərlə də müqayisə olunmağa layiq idi. X əsrin ikinci ya rısın - da Azərbaycanda meydana gələn müstəqil feodal dövlət - lərdən biri də paytaxtı Gəncə şəhəri olan Şəddadilər döv - ləti idi. Onun ərazisi əsasən Kür və Araz çayları ara sın da- kı torpaqları əhatə edirdi. Şəddadilər şimal tərəfdən Şəki və Kaxetiya çarlığı , cənubd an Rəvvadilər dövləti ilə həm - sərhəd idi. Dövlətin cənub - qərbində yerləşən Dəbil şəhəri də Şəddadilərə tabe idi. Müəyyən dövrlərdə Şəki və Kaxe- tiya çarlığının bəzi əraziləri də onlardan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Ərməniyənin xeyli hissəsi Şəddadilərin haki- miy yəti altında idi. Bu dövlətin yaradıçısı hesab edilən Mə - həmməd ibn Şəddad mənşəcə kürd əsilli dövlət xadimi idi. O, Dəbil ətrafında yaşamaqla siyasi fəaliyyətə X əsrin or- ta larında başlamışdı. Əslində, Şəddadilər dövləti Salari lə - rin dövründə və onların ərazisində meydana gəlmişdi. Sa- lari hakimi Mərzuban əsirlikdə qaldığı beş il-948-953- cü il - lər müddətində onun varisləri arasında baş verən çəkiş - mələr dövlət i xeyli zəiflə tdi. Ona tabe olan feodallar və əyan lar arasında müstəqilliyə meyllilik arzuları güclənmə - yə başla di. Belə feodallardan biri də Məhəmməd ibn Şəd - dad idi. O, fürsətdən istifadə edərək Dəbili tutdu və özünü mus təqil dövlət başçısı elan etsə də möhkəmlənə bilmədi. ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 47 Mər zuban əsirlikdən xilas olduqdan sonra hakimiyyətini bər pa etdiyi zaman Dəbil Şəddadın əlindən çıxdı. Onun ölümündən sonra oğlanları - Fəzl və Ləşkəri Gəncəyə gəl - di lər və 971-ci ildə Salari İbrahimin G əncədəki naibini qo- varaq hakimiy yəti ələ keçirdilər. Mü ha ribədə Əbülhəsən Ləşkəriyə gücü çatmayan Salari hökmdarı İbrahim ibn Mər zuban onunla muqavilə bağladı və Şəddadilər dövlə ti- ni rəsmən tanımağa məcbur oldu. 971-ci ildən Şəddadilər dövləti fəaliyyətə başladı. Bu hadi sə Ləşkərinin nüfuzunu artırdı və o az bir müddət ərzində Bərdəni, Şəmkiri, Ərmə - niyənin xeyli hi ssəsini öz dövlətinə birləşdirməklə bərabər hakim olduğu ölkədə əmin - amanlıq yaratdı. Səkkiz illik ha- kimiyyəti dövründə Şəddadilər dövləti möhkəmləndiyindən ə razisi də genişləndi. Onun varisi Fəzlin dövründə Bey lə - qan Şəddadilər dövlətinə birləşdirildi. Ağıllı bir dövlət xadi- mi və bacarıqlı diplomat olan Fəzl dövlət işlərini mə ha rətlə idarə edirdi. Ərəb tarixçisi ibn əl - Əsirin mə luma tına görə, "Kürd Fəzli n 1030-cu ildə xəzərlər üzərinə hü cum etdi. Onlardan çox adam qırdı, əsi r götürdü və onlardan böyük miqdarda qə ni mət aldı". Şəddadi Fəzl uğurlu xarici siyasətlə yanaşı, ölkənin da- xili işləri ilə məşğul olmağı da unutmur, sənətkarlığın, tica- rə tin, mədəniyyətin inkişafına qayğı göstərirdi. O, ticarət və hərbi məqsədlə Araz çayı üzərində körpü saldırdı. Gəncədə öz adına pul kəsd irdi. Onun Şirvanşah Manu- çöhrlə , (1027-1034), qohum olmasına baxmayaraq, Şəd - da dilərlə Şirvanşahlar arasındakı dostluq və qohumluq əlaqələri sabit deyildi. Şəddadilər tez-tez Şirvanşahl ar, Rəvvadilər və gürcü hakimləri ilə müharibələr aparırdı . Şəddadilərin görkəmli hakimlərindən olan Əbüləsvə r Şa vurun dövründə , (1050-1067), dövlət daha da möhkəm - ləndi. Şavur iqtisadi, ictimai həyatda və xüsusilə, orduda bir sıra faydalı islahatlar k eçirərək G ürcüstan və Şirvan - şah larla müharibələri ni davam etdirdi. Alan tayfalarının, qon şu feodal dövlətlərin və xüsusilə, şöhrəti gündən - günə El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 48 artmaqda olan səlcuq türkləri basqınlarından qorunmaq üçün tədbirlər gördü. Gəncənin ətrafında xəndək qazdırıb hasar çəkdirdi. Onun tapşırığı ilə Dəmirçi İbrahim 1063- cü ildə Gəncənin dəmir qapılarını düzəltdi. Həmin il Şirvana bir neçə yürüş təşkil edərək, onlardan qırx min dinar xəraç aldı. Lakin siyasi vəziyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq Şa vur hakimiyyə tinin sonunda səlcuqların vassallığını qə - bul etməyə məcbur oldu. Şəddadilər dövlətinin axırıncı əmiri olan III Fəzl in, (1074-1088), vassalı olduğu səlcuq sulta nlığına qarşı mü - bari zəni davam etdirmək istəyirdi. Mənbələrin məlumatın - dan aydın olur ki, Ya xın və Orta Şərqdə, həmçinin, Zaqaf- qaziyada güclü dövlət yaradan Səlcuq türkləri Şəd dadi lə - rin daxili müstəqilliyini özləri üçün təhlükə hesab edirdilər. Ona görə də, Səlcuq sultanı Məlikşah öz sərkərdəsi Bu- ğanı qoşunla Gəncəyə göndərdi. Buğa 1088-ci ildə Gən - cəni tutdu və III Fəzl inu əsir götürərək Bağdada göndərdi. O, 1091-ci ildə orada, əsirlikdə öldü. Beləliklə, 1088-ci ildə Şəddadilər dövlətinin tarixi sona çatdı. Hakimiyy ə td ə olan hökmdarlar: 971-978 Əbülhə s ə n L əşkə ri 978-985 M ə rzban ibn M ə h ə mm ə d 985-1030 F ə zl ibn M ə h ə mm ə d 1031-1034 Əbülfə th Musa ibn F ə zl 1034-1049 Əbülhə s ə n Ə li L əşkə ri 1049-1067 Əbülə sv ə r Şavur 1067-1088 II F ə zl Xudafərin körpüsü 1027-ci ildə Şəddadi hökmdarı Mə - həmməd oğlu Fəzl , (Fəzl ibn Məhəmməd) , tərəfindən inşa olunub. Unikal memarlıq abidəsi olan körpüdə Azərbay - can memarlıq məktəbinin üslubu izlənilməkdədir. Ağa Mə - həmməd şah Qacar ın Azərbaycana yürüşü zamanı bir his səsi uçurulsa da, sonradan bərpa edilmişdir. Təbii qa- yalar üzərində inşa edilən körpünün bir hissəsi dövrümüzə qədər gəlib çatıb. Körpüdən bir qədər aralı daha bir körpü ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 49 də vardır ki, bu da Xudafərin adlanır. İkinci körpü on bir tağ dan ibarət olmuş və XIII əsrdə, Elxani lər dövründə inşa edilmişdir. Hazırda həmin körpünün yalnız üç aşırımı sa- lamatdır. Hər iki körpü İpə k yolunun üzərində yerləşir. Araz ı "möcüzəli çay" adlandıran Yaqut Həməvi yazır: "Aranda, Araz boyunca min şəhər var." C. Qiyasi isə qeyd edir ki, şəhərlərin sayı şişirdilmiş olsa da, Arazın hər iki sahili əski çağlardan sıx yurdsalma şəbəkəsi ilə örtülmüş - dür. Azərbaycanın bu daxili çayının coğrafi yeri də elədi r ki, o, ölkəni qərbdən şərqə kəsərək iki hissəyə bölür . Bu səbəblərə görə də Arazın üstündə çoxlu körpülər inşa edil mişdir. Arazın su səviyyəsi və yatağında qayalıqların çox olması da, qədim körpü tikintisi üçün əlverişli idi. Araz üzərində çoxlu körpülər atılsa da onlardan ən bəl - lisi Xudafərin körpüləridir. Xudafərin dərəsi Araz çayı yata- ğında ən əlverişli keçidlərdən biri olmuşdur. Belə ki, bu- rada genişlənən çay yatağında iri qayalıq sahələri var dır. Qədim dövr və orta əsrlərdə həmin keçidin kommunika- siya va sitəsi olaraq necə böyük rol oynadığına qayalıqlar üstündə ucaldılan iki qədim körpü şahidlik edir. Körpülərin bir ləşdiyi hər iki sahil, gözəl dağlıq landşaftı olan yerdir. Bu təbiət abidəsinə üzvi olaraq daxil edilmiş körpülər insa- nın ətra f mühitlə qarşılıqlı münasibətinin uğurlu örnəyidir. Bu səbəbdən Xudafərin dərəsi təbiətin və tarixin dəyərli abidəsi sayılmalıdır . Hər iki körpünün özüllərinin antik dövrlə bağlılığı ehti- mal edilir. Bu körpülər yüzillərcə transkontinental yollar üstündə yerləşib, təkcə ölkədaxili və ölkələrarası yollarda deyil, qitələrarası qarşılıqlı ilişgilərdə də yararlı olmuşdur. Müxtəlif çağlarda ayrı - ayrı xalq ların və qüvvələrin yerdə - yişməsini–miqrasiyasını istiqamətləndirən Xudafərin kör - püləri Azərbaycan ellərinin baş köç yolunun –hər il güney - dən Arana və Qarabağa gedən güclü mövsüm axınlarının da qovşağı olmuşdur. El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 50 Xudaf ə rin körpüsü ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 51 Tarovlu k ə ndi XIX ə srd ə Tarovlu k ə ndi C ə nubi Asiya ölkə l ə ri il ə şimal ə razil ə rini birl əş dir ə n v ə mühüm iqtisadi ə h ə miyy ə t k ə sb ed ə n D ə v ə karvanı yolunun üstündə yerl əşirdi. D ə v ə karvanı yolu C ə nubi Asiya ölkə l ə ri il ə Şi mal ölkə l ə ri arasında gediş -g ə - liş münasibə tl ə rinin v ə ticar ə tin in kişafında böyük ə h ə miy- y ə t ə malik olmuşdur . D ə v ə karvanı yolunun sxemin ə n ə z ə r salaq: On fevral, 1828-ci ild ə Türk m ə n çay müqavilə si il ə Az ə r- baycan tor paqları Rusiya il ə İran ara sın da bölüşdü r üldü. Türk m ə n çay mü qavil ə sinin on beşinci madd ə sin ə görə ə halinin İrandan c ə nubi Qafqaza h ə r ə k ə tin ə icaz ə verildi. Bununla da Şimali Az ə rbaycan tor paqları müs t ə ml ə k əçi - l ə rin köçürülmə obyektin ə çev rildi. N ə tic ə d ə minl ə rl ə er- m ə ni ail ə si İran dan Şimali Az ə rbaycan torpaqla rına köçü - rülə r ə k müa sir Az ə rbaycan Respublika sı ə razil ə rind ə m ə s kunlaşdırıldı lar. Bu müqavilə il ə dövlətçilik ə n ə n ə l ə - rimiz ə son qoyul muş oldu. Tarix elml ə ri doktoru, professor F ə xr ə ddin M ə mm ə dov « Az ə rbaycan tarixi » ki tabında ya- zır: « 1849-cu ild ə İrə van quber niyası yaradıldı. Bununla da Az ə rbay canın ə razisinin bütövlüyü pozuldu. Ə z ə li tor- paq larımız düşmə nl ə r ə verildi » . 1862 – ci ild ə fevral ayının 25-d ə Yelizavetpol quberni- yası yara dı landa Z ə ng ə zur q ə zas ı da bu quberniyanın t ə r- kibin ə daxil edildi. Z ə ng ə zur q əzasının ə razisi yeddi tam yüzdə s ə ks ə n iki min kvadrat kilometr olmaqla, Yelizavet- pol quberniyasının ə n bö y ü k q ə za larından biri idi. Bu q ə za İrə van quberniyasının Şə rur, D ə r ə l ə y ə z, Naxçıvan , Yeliza- vetpol quberniyasının Cavan şir, Şuşa, C əbrayıl q ə zala rı - nın ə hat ə sind ə , Araz çayı vasit ə sil ə İranla h ə ms ə rh ə d idi. |