Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların
Yüklə 7,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Vətən yalnız torpaqları üstündə gəzmək, qayğısız ömür sürmək üçün bir məkan deyildir. Biz vətənimizlə qü rur duy duğumuz kimi, həm də onu böyük məhəbbətlə sev məli və onun qarşısında özümüzü borclu san malıyıq. Biz hər an onun keşiyində sayıq durmalı, canımızla, qanımızla onu müdafiə etməyə hazır olmalıyıq . El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 22 Qubadlı haqqında tarixi m ə lumat Qubadlı rayonu Az ə rbaycan Respublikasının c ə nub q ə rbind ə yerl əşir. Min doqquz yüz otuzuncu ild ə yaradılan rayon ə razisi s ə kkiz yüz iki min kvadrat kilometrdir. Q ə rb- d ə n Erm ə nistan R espublikası il ə y üz iyirmi kilometr, ş imal- dan Laçın , şə rqd ə n C əbrayıl, c ə nubdan Z ə ngilan rayonla- rı il ə h ə ms ə rh ə ddir. Ə halisi işğal olunan zaman otuz min üç yüz iyirmi üç n ə f ə r olub. Hal- hazırda is ə otuz dörd min n ə f ə rdir. Ə hali ə sas ə n az ərbaycanlı lardan ibar ə tdir. Qu- bad lı dağlıq v ə dağə t ə yi rayondur. H ə k ə ri v ə B ərgüşad vadisind ə yerl əşə n k ə ndl ə rin ə halisi münbit torpaqlardan ə kin çilik m ə qs ə dil ə istifad ə edib. Burada q ə dim zamanlar- dan başlayaraq taxılçılıq , çəltikçilik , heyvandarlıq kimi t ə - s ərrüfa t sah ə l ə ri ə halinin ə sas m əşğuliyyə ti olub. Rayon ə razisinin ə n hündür yeri d ə niz s ə viyy ə sind ə n iki min on metr yüksə klikd ə olan Topağac zirv ə sidir. Dağə t ə yi zona olduğu üçün geniş örüş otlaq sah ə si hey vandarlığın inki- şafına imkan verib. Mal-heyvan naxırları , qoyun- keçi sürü - l ə ri, at ilxıları binai-q ə dimd ə n q ubadlılar ara sı nda z ə nginlik r ə mzi sayılıb . Ötə n ə srin iyirminci ill ə rind ə Az ə rbaycan tor- paqları olan Z ə ng ə zurun bir hiss ə sinin Erm ə nistana ve- ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 23 rilm ə si sonralar Qubadlı rayonunun iqtisadi inkişafını z ə if- l ə dib. Bu proses Az ə rbaycan ə halisinin bir hiss ə sini Z ə n- g ə zurun yayla qlarından da m ə hrum edib. Bu amil rayonda hey vandarlığı n z ə ifl ə m ə sin ə s ə b ə b ol muş , qoyunçulu q ki- mi h ə yati ə h ə miyy ə ti olan bir t ə s ərrüfatın az qala l əğv edil- m ə sin ə g ə tirib çıxarmışdır. Güman edir ə m ki, «Qubadlı» toponiminin m ənası v ə m ə n şə yi oxucular üçü n xüsusi maraq doğur acaq. Ona gö - r ə d ə bu bar ə d ə , az da olsa, imkanım daxilind ə m ə lumat verm ə y ə çalışacağam. Qubadlının işğalı ə r ə f ə sind ə rayo- na çox yaxın yerd ə , Ha cılı k ə ndi yaxınlığında arxeoloji qa- zıntılar zamanı Sasani şahı Qubadın (488-531) adından z ə bt edilmış alt mışa q ə d ə r gümüş sikk ə nümunə l ə ri t apıl - mışdır. D ə fin ə nin küpün hündürlüyü on santimetr yarım, otu racağın diametri is ə altı santimetr yarım olmuşdur . Nü - mizmat M. Seyf ə ddinin verdiyi m ə lumata görə bu sikk ə l ə r 521-522-ci ill ə rd ə k ə sildiyi bildirilir. Ona g ö r ə d ə Qubad lı adının m ənşə yinin tarixi m ə nb ə l ə r ə ə sas ə n I Quba dın adı il ə bağlı olsa da yaşayış m ə sk ə ni kimi daha da q ə dim dövr l ə r ə gedib çıxir. Bu mülahizə il ə bağlı , professor İrşad M ə mm ə dovun dediyi kimi, Qubadlı ə vv ə ll ə r Az ə r baycanı n şimalında mövcud olan Albaniyanın t ə rkibind ə olmuşdur. Kü r-Araz m ə d ə niyy ə tinin ə n parlaq nü mun ə l ə ri B ərgüşad - H ə k ə ri çayları arasında boy atıb ucal mış maddi m ə d ə niy- y ə t nümunə l ə ridir. Tarixi qaynaqlarda Qubadlının q ə dim türklə rin yaşayış m ə sk ə nl ə rind ə n olduğu dönə - dönə vurğulanıb. Rayonun ə razisind ə bu günümü z ə q ə d ə r g ə lib çıxmış abid ə l ə r d ə tarixi m ə nb ə kimi bu faktı ə yani şə kild ə t ə sdiql ə yir. Buna baxmayaraq Qubadlı adının yaranması v ə etimologiyası il ə bağlı bir neçə f ə rziyy ə vardır. B ə zi m ə lumatlara ə sas ə n h ə min ad Q ubadlı tür b ə sinin adından yaranıb. Lakin h ə - min tü rb ə n ə vaxt, nec ə meydana g ə lib v ə h ə min ad hara- dan götürülüb kimi bir çox suallar h ə l ə d ə öz elmi cavabını El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 24 göz l ə yir. B ə zi f ə rziyy ə l ə r ə görə Qubadlı adı Sa sanı şahı Q ubadı n adından alınmadır. Lakin bu f ə rziyy ə l ə r ö zunu o q ə d ə r d ə doğrultmur. Ç unki Sasani sü lal ə sinin hakimiyy ə ti dövründə hu nların şimaldan yol alan yürüşlə rinin qarşısını almaq m ə qs ə di il ə onlar t ə r ə find ə n tikil ə n bir sıra qalalar, o cümlə d ə n, möhtəşə m D ə rb ə nd qalası imperiya hökm - darl arının adı il ə tanınmadığı halda, XX ə sr ə q ə d ə r balaca bir yaşayış m ə sk ə ni olan Qu badlının İran şahının adı il ə ba ğ l ı tanınması ağlabatan deyil. «Qubadlı» sözünə q ə dim Mesopatomiya nın mixi ya zı - lar ın da rast g ə linir. Az ə rbaycan Respublikası ə razisind ə ki « Qubad lı» toponominin v ə iki çayarası «Qubadlı» şə h ə ri- nin adındakı eynilik onların eyni köklü olduğunu söylə m ə y ə ə sas verir. Tarixi m ə nb ə l ə rd ə n m ə lumdur ki, Qubadlı ra- yonun daxil olduğu Z ə ng ə zur q ə za sının ə razisi Xürrə mil ə r h ə r əkatının ə sas m ə rk ə zl ə rind ə n biri olmuşdur. Bab ə kin başçılıq etdiyi qoşunların ə sas hiss ə si türk tayfalarından toplanmışdı . Bu Qubadlı ə halisinin türk ə silli olduğunu sü - but ed ə n danılmaz faktorlardan biridir. M.V.V ə liyev (Baharlının) yazdığına görə I Şah Abbas dövründə şahsevə n tayfalarına tezlikl ə Türkiyə d ə n g ə l ə n iki t ə r ə k ə m ə -s ə lcuqlu n ə sli d ə qoşuldu. Bunlar b ə kdili v ə ipol lı n ə sill ə ri idi. B ə kdili n ə slind ə n d ə sonra Cilovlu, Ça - xar lı v ə Kobadlı oymaqları yarandı. M ə lumatdan aydın ol- du ğu kimi, burada yad edil ə n bütün tayfalar türk « - lı/ -li/-lu » m ə nsubiyy ə t şəkilçisi il ə istifad ə olunmaqdadır. H ə l ə indi- y ə q ə d ə r B ərgüşad toponimi tamamil ə d ə qiq izah olunma- yıb. XIX ə srin 50-ci ill ə rin ə aid ə d ə biyyatda Naxçıvanda m ə s kunlaşmış b ərgüşad adlı türkdilli tayfanın adı çə kilir. Bu tayfa adını B ərgüşad zonasından alıb. S ə f ə vi dövrün - d ə b ərgüşad qızılbaş tayfalarının t ə rkibin ə daxil idi. Orta ə srl ə rd ə B ərgüşad mahalı Araza tökülə n H ə k ə ri çayı il ə B ə r güşadçay arasındakı ə razini ə hat ə etmişdi r. Bir çox ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 25 t ə d qiqatçılara görə , birinci komponenti t əşkil ed ə n « b ə r- gü» sözü q ə dim türk m ənşə li b ə rq tayfasının adındandır. Çin giz xanın oğlu Çuçinin 1207-ci ild ə q ə rb ə doğru yürüşü zamanı başqa tayfalarla yanaşı b ərgü tayfasının torpaq- larını tutması f aktı tarixd ə n m ə lumdur. İran tarixçisi F ə x- r ə ddin Mübarəkşah (XII) 58 türk tayfası arasında b ərgü tay fasının da adını çə kib. F ə zlullah R əşidə ddin (XIII ə sr) bu etnonimi b ərküt (b ərgülə r) kimi qeyd ə almışdır. T ə dqi- qat çıların fikrin ə görə , b ərgülə r monqol işğalından xeyli ə vv ə l Az ə rbaycanda m əskunlaşmışlar. Toponimin t ə rki- bind ə ki şadsat sözü is ə bir növ c ə mlik bildirir. B ərgüşad dağları, B ərgüşad çayı, B ərgüşad çökə yi toponiml ə ri "b ə r- gü l ə rin dağı", "b ərgülə rin çayı", "b ərgülə rin çökə yi" m ə na- sındadır. XV ə sr Az ə rbaycan şairi B ə dr Şirvaninin ə s ə r- l ə rind ə d ə B ərgüşad coğrafi adı çə kilir. G ə nc t ədqiqatçı R.Əlizadə nin araşdırmalarında da göstə rildiyi kimi, Qu- bad lılar antropoloji baxımdan Kaspi (X ə z ə r v ə ya Oğuz) v ə Anadolu tipl ə rinin populyasiyası olmaqla yanaşı mon- qoloidl ə rin ə n q ə dim sütunlarından biri sayılan poleosibir tipin ə d ə b ə nz ə yirl ə r. V.V.Bunakin müə yy ə nl əşdirdiyi ön Asiyada v ə Balkanlarda formalaşan Qafqaz-Balkan irqinin Kaspi (X ə z ə r) tipinin-antropoloq v ə etnoqraf K.K,M ə mm ə - dov arxeoloji, poleoantropoloji v ə dig ə r praktiki d ə lill ə r ə söy k ə n ə r ə k bu tipi Oğuz irqi adlandırmağı t ə klif edir, b ə zi xüsusiyyə tl ə ri (başın yarması -dolixokefali) orta boy Şimali Qafqaz tipin ə nisb ə t ə n b ə d ə nin daha çox piyl ə nm ə y ə meylliyi, 3- cü tük örtüyünə görə dünyada ilk yerl ə rd ə n biri- ni tut ması, saçın r ə ngi (tünd v ə qara v ə .s) qubadlılar üçün s ə ciyy ə vidir. Qubadlıların m ə nsub olduğu Oğuz tipinin monqoloidlik xüsusiyyə tl ə ri Qafqaz_Balkan irqinin dig ə r ti- pin ə nisb ə t ə n daha çoxdur. Bel ə likl ə , t ədqiqatçıların r ə yi- n ə görə Qubadlı ə halisi etnik t ə rkibin ə görə q ə dim türk l ə - rin Oğuz tipin ə m ə nsubdur. El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 26 Qubadlı v ə onun ətrafında yerl əşə n k ə ndl ə r h ə l ə XVIII ə srd ə Qarabağ inzibati ə razisin ə daxil idi. Sonralar Z ə ng ə - zur mahalına daxil olan Qubadlı 1868-ci ild ə Yelizavetpol quberniyası yaranandan sonra Z ə ng ə zurun t ə rkibin ə daxil ol muşdur. Az ərbaycanın Z ə ng ə zur v ə Göyçə ə razil ə ri XVII-XVIII ə srl ə rd ə çox t əcavüzlə r ə m ə ruz qalmışlar. Z ə n- g ə zurda İran, Türkiyə v ə Rusiyanın maraqları qarşı la şmış - dır. Xanlıqların d övründə Z ə ng ə zur ə razisinin ə ks ə r hiss ə - si ə vv ə l T ə briz xanlığının t ə rkibind ə olub. İndiki Qubad lı - nın bir hiss ə si – Malt ə p ə d ə n c ə nuba q ə d ə r olan hiss ə Qa- ra dağ xanlığının tabeliyind ə olub. Qubadlı, Qafan ə razil ə - rind ə XVII-XVIII ə srl ə rd ə S ə f ə vil ə r, T ə briz, Qarabağ xan- lıqlarının yaratdıqları bir neçə ə razi idar ə etm ə xanlıqları - b ə ylikl ə ri olmuşdur. Tarixd ə B ərgüşad mahalı kimi tanınan ha zırkı Qubadlı rayonu XVIII ə srin ortalarına q ə d ə r Z ə n- g ə zur mahalının t ə rkibind ə C ə nubi Az ə rbaycan dövlə tinin Qara dağ xanlığına inzibati ə razi vahidi kimi tabe olmuş - dur. Lakin sonradan Qarabağ xanı P ə nah ə li xanın say ə - sind ə Z ə ng ə zurun ayrılmaz qismi kimi Qarabağ xanlığının idar əçiliyinə verilmişdir. ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 27 Qubadlı rayonunun ə razisini q ə - dim oğuz türk yurdu ol duğunu , onun çoxsaylı tarixi abid ə l ə ri, yaşayış m ə sk ə nl ə ri sübut edir. Rayonda orta ə srl ə r dövründə inşa edilmiş memar- lıq abid ə l ə ri dövrümüzə q ə d ə r g ə lib çıxmışdır. Qubadlıda uzaq v ə ya xın keçmişimizlə s ə sl əşə n bir çox abid ə - l ə r m ə lumdur: IV ə sr; Gavur d ə r ə sind ə ki ma ğa - ra – iqam ə tgah. V ə sr; Muradxanlı k ə ndind ə ki »Qalalı»qalası. V ə sr; Alıquluuşağı k ə ndind ə ki Göy qala abid ə l ə ri. VI ə sr; M ə zr ə k ə ndind ə ki Alban kils ə si. XIV ə sr; M ə zr ə k ə ndind ə ki M ə b ə d. XIV ə sr; Yazı düzündə ki «Cavanşir»qalası . XV ə sr; Daş qoyun fiqurları, Sarıyataq k ə ndi. XV ə sr; Daş qoyun fiquru, Mahmudlu k ə ndi. XІV ə sr; D əmirçilə r k ə ndind ə ki iki türbə . XVІI ə sr; «İmamzadə» türbə si, Gürcülü k ə ndi. XVІII ə sr, M ə scid, Boyun ə k ə r k ə ndi. XVIІI ə sr, M ə scid, Mollalı k ə ndi. XVIІІ ə sr; Türbə , Xocamsax lı k ə ndi. XIX ə sr; M ə scid, D əmirçilə r k ə ndi. XIX ə sr; M ə scid, Mahruzlu k ə ndi. XIX ə sr; Körpü, Mahmudlu k ə ndi. Tarixin 1867-ci ilind ə Əliquluuşağı k ə ndind ə salınmış « Lal ə zar » körpusu, Dondarlı k ə ndind ə ki m ə scid v ə D ə mir- çi l ə r k ə ndind ə ki Ha cı B ə d ə l körpusu XIX ə srin yadigarı , daş tarixi kimi bu gün d ə öz gözə lliyini, öz m əğrurluğunu , öz müqə dd ə sliyini itirm ə yib. Eyni zamanda, uzaq keçmişi - mizl ə s ə sl əşə n köhnə sandıq v ə qoç q ə birl ə ri son gü nl ə r ə kimi qorunurdu. Bu tarixi abid ə l ə r Qubadlıda q ə dim dövr - l ə rd ə n memarlıq v ə inc ə s ə n ə tin yüksə k inkişaf etdiyind ə n x ə b ə r verir. |