Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların

263
  
M
əmiş uşağı
 
M
əmiş  uşağı  nə
slinin 
nümayə
nd
ə
si  olan  Yaqub  C
ə
lal 
oğlunun
  dedikl
ə
rin
ə
 
görə
 
onların
  n
ə
sli  D
ə
r
ə
l
ə
y
ə
zd
ə
n  Ta-
rovlu k
ə
ndin
ə
 p
ə
nah g
ə
tirib. 
C
ə
dv
ə
l 31
 
 
Ə
hm
əd uşağı
 
 K
ə
nd sakinl
ə
ri 
İbişov
 Xasay v
ə
 Q
ədimalıyev
 
Çə
rk
ə
z ki-
şi
nin dedikl
ə
rin
ə
 
ə
sas
ə
n, 
Ə
hm
ə
d 
kişi
 Tarovlu 
torpaqlarının
 
münbit
  v
ə
 
yaşayış
 
şə
raitinin 
əlverişli
 
olması
  il
ə
 
ə
laq
ə
dar 
k
ə
ndd
ə
 
Naxçıvandan
 p
ə
nah g
ə
tirib. 
 
Məmiş 
Cəlal 
Əmrah 
Rəsul 
Məmiş 
Geniya 
Valere 
Saşa 
Bayalı 
Zakir 
Niyazalı 
Vahid 
Əli 
Cəlal 
Ziyəddi
n  
Yaqub 
Əliş 
1941-
1945 
Şəhid 
Anar 
Yaqub 

El
şad Eyvazov_____________________
______________________ 
 
 
264
  
Ağamalı
 
kişi
 Sisiyan rayonunun 
Ağadü
 k
ə
ndind
ə
n olan 
M
ə
nz
ə
r 
xanımla
 ail
ə
 qurark
ə
n M
ə
nz
ər xanımın
 Qurb
ə
t ad-
lı
  bir 
oğlan
 
uşağı
  olub.  Qurb
ə
t 
anası
  il
ə
  birlikd
ə
  Tarovlu 
k
ə
ndin
ə
 
köçü
b.  
 
C
ə
dv
ə
l 33 
 
Yalo  n
ə
slind
ə
n  olan  F
ərzalı kişinin qızı 
T
ərgül xanimla 
qonşu Çardaxlı kə
ndind
ə
n olan H
əsi adlı bir cavan oğ
lan 
ail
ə
 
qurur. Bir müddət Çardaxlı kə
ndind
ə
 y
aşadıqdan son
-
ra  onlar  Tarovlu  k
ə
ndin
ə
 
köçürlə
r  v
ə
  daimi  olaraq  h
ə
min 
k
ə
ndd
ə
 m
əskunlaşı
rlar. 
 
C
ə
dv
ə
l 34 
 
 
 
Həsi 
Mətləb 
Qüdrət 
Binyət 
Xəyal 
Natiq  
Arif 
Qurbət
 
Rəşid 
Rus ordusunda 
xidmət zamanı vəfat 
edib  
Cümşüd 
Elvin 

___________________
________Üç dağ qoynunda yatan T
arovlum 
 
 
265
  
B
unları bilmək maraqlıdır
 
 
Azərbaycan
 tarixi 
Azərbaycan
 d
övlətləri
 
 
Q
ədim
 
Azərbaycan
 tarixi 
 
Aratta. 
Aratta-
Azərbaycan
 
ərazisində
 
(Güney
 
Azərbaycanda)
 
e.ə.
 III minilliyin I 
yarısında
 meydana 
gəlmiş
 ilk 
dövlət
 qu-
rumudur.  Arat
tanın
 
ərazisi
  Urmiya 
gölünün
 
cənub
 
və
 
cə
-
nub-
şərq
 
ərazilərini
 
əhatə
  edirdi.  Diyala 
çayının
 
yuxarı
 
axa
rı
 
və
 
müasir
 
Zəncan
-
Qəzvin
 
ərazisi
 
Arattanın
 
aşağı
 
sərhəddini
 
təşkil
  edirdi.  Aratta 
dövləti
 
İkiçayarası
  (Meso-
potamiya) 
şəhər
 
dövlətləri
 
ilə
  iqtisadi,  siyasi 
və
 
mədəni
 
əlaqələrə
 
girmişdi.
 
 
Lulubi. 
Lulubi-
Azərbaycan
 
ərazisində
 
mövcud
 
olmuş
 tarixi 
dövlət.
 
E.ə.
 III minilliyin ikinci 
yarısında
 
İkiçayarası
 
şəhər
 
dövlətlə
-
ri 
süquta
 
uğradı.
 
İkiçayarası
  Akkad 
dövlətinin
 
hakimiyyəti
 
(e.ə.XXIV
-XXII 
əsrlər)
 
altında
 
birləşdi.
 
Azərbaycan
 
əra
zi-
sin
də
 
isə
 
artıq
  Aratta 
dövləti
 
süquta
 
uğramışdı.
  XXIII 
əsr
-
də
 Urmiya 
gölünün
 
cənubunda,
 Aratta 
dövlətinin
 
əra
zisin-
də
 onun siyasi 
və
 etnik varisi kimi Lulubi 
dövləti
 meydana 
gəlmişdi.
 
Güman
  olunur  ki, 
hələ
  Aratta 
dövlətinin
 
varlığı
 
dövründə
 
artıq
  Lulubi  tayfa 
birləşməsi
 
yaranmağa
 
baş
la-
mışdı.
 Lulubi tayfa 
ittifaqına
 
yəqin
 ki, sonradan siyasi tarix 
səhnəsinə
 
çıxmış
 su 
və
 turukki 
tayfaları
 da daxil idi. 
 
Kuti. 
Kuti-tarixi 
Azərbaycan
 
ərazisində
  m
övcud
 
olmuş
  ilkin 
etno-siyasi 
birliklərdən
 biri idi. 
 

El
şad Eyvazov_____________________
______________________ 
 
 
266
  
Sak 
çarlığı
. 
Azərbaycan
 
ərazisində
  sak-skif-massaget 
tayfalarının
 
məskunlaşdığı
 
ərazidə
 
yaradılmış
 
qədim
 
dövlət.
 
Eramız
-
dan 
əvvəl
 VII-IV 
əsrlərdə
 
mövcud
 
olmuş
 Sak 
çarlığı
 
Şimali
 
Azərbaycan
, 
eləcə
 
də
 
Qə
rbi 
Azərbaycan
 
ərazisində
  ya-
radılmış
 ilk 
dövlətdir.
 
 
Manna 
dövləti
. 
Azərbaycan
 
ərazisində
 
yazılı
 
mənbələrdə
  qeyd  olunan 
ilk 
mərkəzləşdirilmiş
 
dövlət
 Manna 
dövlətidir.
 
 
Midiya 
dövləti
. 
Midiya  -(yunanca: 
Μηδία
)-
e.ə.
  712-ci 
ildə
n-
e.ə.
  550-ci 
ilədək
 
mövcud
  o
lmuş
 
qədim
 
türk
 
dövləti
dir.  Midiya 
Azər
-
baycan 
ərazisində
 
təşəkkül
 tapsa da, sonradan 
Ön
 Asiya-
nın
 
ən
 
nəhəng
 
imperiyasına
 
çevrilmişdir.
  Bu 
dövlət
 
Azər
-
baycan 
türklərinin
 
əcdadları
 
tərəfində
n 
qurulmuş
 ilk impe-
ri
yadır.
  O  Manna 
dövlətinin
  tarixi,  etnik 
və
 
mədəni
  varisi 
hesab  edilir.  Midiya  Mannadan 
cənub
-
şərqdə
-
Güney
 
Azər
baycan 
ərazisində
 
yerləşirdi.
  Midiya 
dövlətinin
  pay-
taxtı
  Ekbatana  (indiki 
Həmədan)
 
şəhəri
  idi.  Midiya  (Ma-
day,  Matay,  Amaday) 
adı
  ilk 
dəfə
 
e.ə.
  IX 
əsr
  qaynaqla-
rında
 
çəkilmişdir.
 Midiya 
ərazisi
 
e.ə.
 IX-VIII 
əsrlərdə
 
xırda
 
vilayət
 
hakimləri
 
tərəfindən
 
idarə
  edilirdi. 
Mannanın
  Gizil-
bunda 
vilayəti
 
hər
 iki 
ərazinin
 
sərhəddini
 
təşkil
 edirdi. 
 
Atropatena 
dövləti
. 
Atropatena (yunan: 
Ατροπατήνη
) 
və
 yaxud Midiya Atro-
patena, 
e.ə.
 IV 
əsrdə
 
müas
ir 
Güney
 
Azərbaycan
 
əra
zisin-
də[1]
 
qurulmuş
 
və
 
paytaxtı
  Qazaka 
şəhəri
  olan 
qədim
 
dövlət
 idi. 
 

___________________
________Üç dağ qoynunda yatan T
arovlum 
 
 
267
  
Qafqaz 
Albaniyası
. 
Qafqaz 
Albaniyası
 
(Ağvan,
  Arran 
və
  ya  Alban 
çarlığı)
-
müasir
 
Azərbaycan
 
Respublikası,
 
Ermənistanın
 
və
 
Gür
-
cüstanın
, 
həmçinin
 
İranın
  bir  hiss
əsi
 
və
 
Cənubi
 
Dağıstan
 
ərazilərində
 
yerləşən
 tarixi 
dövlət
 
olmuşdur.
 
 
Orta 
əsrlər
 
Azərbaycan
 tarixi. 
 
Böyük
 
Səlcuq
 
İmperiyası
 (1037-1194). 
Böyük
 
Səlcuq
 
İmperiyası
 
(ingiliscə:
  Great  Seljuq  Em-
pire), (1037-1157) -
Oğuz
 
Türklərinin
 
Qınıq
 boyundan olan 
tayfaların
 IX 
əsrdə
 
yaratdığı,
 Orta Asiya, 
İran,
 
Yaxın
 
Şərq,
 
Qafqaz 
və
  Anadolu 
ərazilərini
 
əhatə
 
edən
 
nəhəng
 
Türk
 
dövləti
  idi. 
Səlcuq
 
imperiyasının
 
əsasını
  1037-ci 
ildə
 
Səl
-
cuq 
bəyin
 
sülaləsindən
 olan 
Toğrul
 
bəy
 
qoymuşdur.
 
 
Atabəylə
r 
dövləti
 (1135-1191). 
Azərbaycan
 
Atabəylər
 
(Eldənizilər)
 
dövlə
ti  (1136-
1225)- 
atabəy
 
Şəmsəddin
 
Eldənizin
 
dövründə
  forma
laş
-
mış,
 onun 
oğlu
 
Nüsrəddin
 
Məhəmməd
 Cahan 
Pəhləvanın
 
hakimiyyəti
 
illərində
 daha da 
çiçəklənmişdi
. 
 
Elxanilər
 
dövləti
 (1256-1335). 
1206-
cı
 
ildə
 
Mərkəzi
  Asiyada 
dünya
 
tarixində
 
dərin
  iz 
buraxmış
  Monqol 
İmperiyası
  (1206-1634) 
yaranır.
 
Dövlə
-
tin banisi 
Çingiz
 
xanın
 (1206-1227) 
və
 onun 
varisləri
 
döv
-
ründə
 
imperiyanın
 
sərhədləri
  Sakit  okeandan 
Aralıq
 
də
-
nizinə
, Baltik 
dənizindən
 
İran
 
körfəzinə
 
qədər
 
uzanırdı.
 
 
Qaraqoyunlu 
dövləti
 (1375-1468). 
Qaraqoyunlular 
Azərbaycan
 
türklərinin
 
etnogenezində
 
mühüm
 rol 
oynamış
 
türkdilli
 tayfa 
birləşməsidir.
 Bayraqla-
rınd
a qara qoyun 
şəkli
 
olduğundan
 bu 
cür
 
adlandırılırdılar.
 
Mənşəcə
 
oğuz
 
tayfalarından
 olan Qaraqoyunlulara Bahar-
lı
lar 
başçılıq
 edirdi. 
İlk
 
əvvəl
 Van 
gölündən
 
Cənubda
 
məs
-

El
şad Eyvazov_____________________
______________________ 
 
 
268
  
kunlaşmış
  Qaraqoyunlular  XIV 
əsrin
  70-ci 
illərindən
 
Ər
-
zincan 
və
 Sivasda da 
möhkəmləniblər.
 
Ağqoyunlular
, Tey-
murlular 
və
 
Cəlairilərə
 
qarşı
 
mübarizə
 
aparıblar.
  Qaraqo-
yunlular  Qara  Yusifin 
başçılığı
 
ilə
 
Azərbaycanda
  Qaraqo-
yunlu 
dövləti
 
yaradıblar.
 Qaraqoyunlular 
Azərbaycan
 
türk
-
lərinin
 
etnogenezində
 
də
 
iştirak
 
ediblər.
 
Müasir
 
Azər
bay-
can 
Respublikası
 
ərazisində
 hal-
hazırda
 Qaraqoyunlularla 
bağlı
 
toponimlər
 var. 
 
Ağqoyunlu
 
dövləti
 (1378-1508). 
Ağqoyunlular
  -1284  -1291 
illər
 
arasında,
  Xorasandan 
Anadoluya 
köçmüş
 
oğuz
 
türklə
rinin tayfa birliyi olub. 
Azər
-
baycan
ın
  Bayburt,  Harput,  Diyarb
əkır,
  Bitlis 
bölgələrində
 
məskunlaşmışlar.
 
Səlcuqlar
 
dövlətinin
 
zəifləməsi,
  Anado-
luda 
Elxanlilər
 
sülaləsinin
 
hökmranlığının
 sona 
çatması
 
və
 
bəyliklərin
 
formalaşması
 
zamanında
 
dövründə
 
Ağqoyunlu
 
dövlətini
 
qurmuşlar.
 
 
Şirvanşahlar
 
dövləti
 (1206-1413). 
Şirvanşahlar
 
dövləti
  -861-1538-ci 
illərdə
 
Azərbaycan
 
ərazisində
 
mövcud
  olan 
dövlət
. 
Bakı
  X 
əsrin
 
axırlarından
 
etibarən
 
Şamaxı
 
ilə
 
yanaşı
 
Şirvanın
 
əsas
 
şəhərlərindən
 
bi
rinə
 
çevrildi.
 XI 
əsrdə
 
Şirvanşahlar
 
dövləti
 regionda 
baş
 
verən
 
hadisələrin
 
mərkəzində
 
olduğundan
 
Bakı
 
ətrafında
 
qala 
divarları
 
ucaldıldı.
 
 
Səfəvilər
 
dövləti
 (1501-1722). 
Səfəvilər
 
Dövləti
 
və
  yaxud 
Dövlət
-i 
Səfəviyyə
  (fars: 
نا یوف ص
;  ingilis:  Safavid  Empire),  1501-ci 
ildən
  1736 
ilə
 
qədər
 
Azərbaycandan
 
başlayaraq
 
bugünkü
 
İran,
 Er
mə
nis-
tan, 
İraq,
 
Əfqanıstan,
 
qərbi
  Pakistan, 
cənubi
 
Türkmənis
-
tan 
və
 
şərqi
 
Türkiyə
 
ərazilərini
 
əhatə
 
etmiş
 tarixi 
dövlətdir.
 
Səfəvilər
 
tarixdə
  ilk 
dəfə
 
Azə
rbaycan t
ürkcəsini
 
əsas
 
rəs
-
mi dil, on iki imam 
Şiəlik
 m
əzhəbini
 
isə
 
rəsmi
 din kimi 
qə
-
bul 
etmiş
 hakim 
sülalədir.
 

___________________
________Üç dağ qoynunda yatan T
arovlum 
 
 
269
  
Qacarlar 
sülaləsi
 (1794-1925). 
Qacarlar 1796 
və
 1925-ci 
illər
 
arasında
 
İranda
 hakimiy-
yətdə
 
olmuş
 t
ürk
 
sülalə
sidir. 
Qovanlı
 
türk
 
tayfasından
 olan 
Qacarlar, monqol 
işğalı
 
zamanlarında
 
İrəvan
 
ətrafın
da 
kök
 
salmışlar
 
və
 
Səfəvi
 
sülaləsini
 
Azərbaycanda
 
və
 
İranda
 ha-
kimiyyətə
 
gətirə
n  yeddi 
qızılbaş
  t
ürk
 
tayfalarından
  biri 
olmuşlar.
 
 
Azərbaycan
 
xanlıqları
 (1736-1828) 
Azərbaycan
 
xanlıqları
  -XVIII 
əsrin
  40-
cı
 
illərində
  indiki 
Azərbaycan
 
Respublikası
 
və
 
Cənubi
 
Azərbaycan
 
əra
zisin-
də
 
yaranmış
 
müstəqil
 feodal 
dövlətlərinə
 tarix
çilər
 
tərə
fin-
dən
 
verilən
 ad. 
Şəki
 
və
 Quba 
xanlıqları
 istisna olmaqla, di-
gər
 
xanlıqlar
, 
əsasən
  Nadir 
şah
 
Əfşarın
  1747-ci 
ildə
 
qət
-
lindən
 sonra meydana 
gəlmiş,
 XIX 
əsrin
 20-30-cu 
illərində
 
mərhələ
-
mərhələ
  Qacar 
İran
 
dövlətinin
 
və
  Rusiya 
İmpe
-
riyasının
 
nəzarəti
 
altına
 
keçmişlər.
 
 
Şimali
 
Azərbaycan
 
ərazisində
 
 
Bakı
 
xanlığı
.  
XVIII 
əsrdə
 
Azərbaycanın
 
şərq
 
hissə
sin
dəki
 
xanlıq
lar-
dan biri. XVIII 
əsrdə
 
Azərbaycan
 
ərazisində
 bir 
sıra
 
müs
-
tə
qil 
xanlıqlar,
  o 
cümlədən
 
Bakı
 
xanlığı
  yara
dıldı.
 
Bakı
 
xan
lığına
 
Mirzə
 
Məhəmməd
 xan (1747-1768-ci 
illər)
, 
baş
-
çılıq
 edirdi. 
 
Cavad 
xanlığı
.  
Bir 
çox
 
Azərbaycan
 
xanlıqları
 kimi, 
İran
 
şahı
 Nadir 
şah
 
Əfşarın
 
ölümündən
  sonra 
yaranmışdır.
 
İndiki
 
Azərbaycan
 
Respublikasının
 
ərazisində
 
Qarabağ
 
xanlığı
 
ilə
 
Şamaxı
 
xanlığının
 
və
 Salyan 
sultanlığının
 
arasında
 
yerləşirdi.
 
 

El
şad Eyvazov_____________________
______________________ 
 
 
270
  
Dərbənd
 
xanlığı
.  
XVIII 
ə
s
rdə
  indiki 
Azərbaycan
 
ərazisində
 
mövcud
  olan 
xanlıqlardan
  biriydi. 
Azərbaycanın
 
ən
 
qüdrətli
  subyekt-
lərindən
 biri 
sayılan
 
Dərbənd
 
xanlığı
 1918-ci 
ildə
 Rusiyaya 
birləşdirilib.
  Rusiyaya 
birləşdirilərkən
 
Dərbənd
 
xanlığının
 
sahə
si yeddi min kvadrat kilometr.olub. 
 
Gəncə
 
Xanlığı
.  
XVIII 
əsrin
 
ortalarında,
 
paytaxtı
 
Gəncə
 
şəhəri
  olmaqla 
yaranan 
Azə
rbaycan  x
anlıqlarından
  biridir. 
Şimali
 
Azər
-
baycan 
ərazisində
 
yaranmış
 
xanlıqlar
 
arasında
 
Qarabağ
 
və
 
Gəncə
 
xanlıqları
 
özünəməxsus
 yer tuturdu. Bu xan
lıq
-
lar uzun 
müddət
 
Səfəvi
 i
mperatorluğunun
 
mühüm
 inzibati-
ərazi
 
vahidlərindən
  biri  olan 
Qarabağ
 
(və
  ya 
Gəncə)
 
bəylərbəyiliyi
 
ərazisində
 meydana 
gə
l
mişdi
. 
 
İrəvan
 
xanlığı
. 
(ingiliscə:
 Erivan khanate).  
1747-ci 
ildə
  Nadir 
şah
 
Əfşarın
 
ölümündən
  sonra 
əsası
 
qoyulmuş
 
müstəqil
 
xanlıq
lardan biridir. 
Ərazisi
 
müasir
 Er-
mənistanı
, 
habelə
 indiki 
Naxçıvan
 Muxtar R
espublikasının
 
Şərur
 
və
 
Sədərək
 
rayonlarını
 
və
 
Türkiyənin
 
İğdır
 
vilayətini
 
əhatə
 
etmişdir.
 
 
Lənkəran
 
xanlığı
 
və
 ya 
Talış
 
xanlığı
.  
Azərbaycan
 
xanlıqlarından
 biri 
olmuşdur.
 
 
Naxçıvan
 xan
lığı
.  
1747-1828-ci 
illərdə
 
Azərbaycan
 
ərazisində
 
mövcud
 ol-
muş
  feodal 
dövləti.
  On 
səkkizinci
 
əsrin
 
ortalarında
 
Azər
-
bay
canın
 
şimalında
 
yaranmış
 
xanlıqlardan
  biri 
də
 
Naxçı
-
van 
xanlığı
 
olmuşdur.
 
Xanlığın
 
ərazisi
 
Zəngəzur
 
dağ
la
rın
-
dan  Araz 
çayının
  vadisin
ə
 
qədər
  olan 
torpaqları
 
əhatə
 
edirdi. 
İrəvan,
 
Qarabağ
 
və
 Maku 
xanlıqları
 
ilə
 
həmsərhəd
 
idi. 

___________________
________Üç dağ qoynunda yatan T
arovlum 
 
