Uçot haqqinda bəZİ anlayişlar

Aktivlər	Məbləğ	Passiv Kapital və öhdəliklər
Məbləğ
1.Avadanlıq 2.Kassa 3.Material ehtiyatları 4.Kassa 5.Kassa Bank hesabı 6.Bank hesabı 7.Mallar 8.İstehsalat hesabı	4200 5500 4100 5500-3000=2500 2500-990=1510 990 990+2100=3090 3250 800	Nizamnamə kapitalı Nizamnamə kapitalı Malsatanlar hesabı Malsatanlar hesabı Qısamüddətli bank krediti Malsatanlar hesabı Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə borclar	4200 4200+5500=9700 4100 4100-3000=1100 2100 1100+3250=4350 800

№	Hesabın adı		İlk Qalıq				Dövriyyə				Son Qalıq
			Debet		Kredit		Debet		Kredit		Debet		Kredit
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.	Avadanlıqlar Materiallar İstehsalat hesabı Mallar Kassa Bank hesabı Alıcılar hesabı Nizamnamə kapitalı Qısamüddətli bank krediti Malsatanlar Əməyin ödənişi üzrə borc		4200 4100 800 3250 1560 3090 - - - - -		- - - - - - - 9700 2100 4350 800		4300 - - - - 3690 400 - - 1500 625		- - - 2300 1045 - - 6400 770 - -		8500 4100 800 950 465 6780 400 - - - -		- - - - - - - 16100 2870 2850 175
Yekun		16950		16950		10515		10515		21995		21995

Təsərrüfat vəsaitinin tərkibini və hərəkətini uçota almaq üçün nəzərdə tutulan hesablar aktiv hesablardır.

Təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə mənbələrinin vəziyyəti və hərəkətini uçota almaq üçün nəzərdə tutulmuş hesablar kapital və öhdəlik hesabı adlanır.

Aktiv hesablarda ilk solda (Qalıq) və bütün artma debetdə, azalma isə kreditdə yazılır.

Kapital və öhdəlik hesablarında ilk solda (Qalıq) və bütün artma kreditdə, azalma isə debetdə yazılır.
KAPİTAL

Hesablar Planının 3-cü bölməsi kapital adlanır. Bura ödənilmiş nominal (nizamnamə) kapital, emissiya gəliri, geri alınmış kapital (səhmlər), kapital ehtiyatları və bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) aiddir.

Ödənilmiş nominal (nizamnamə) kapital – Nizamnamə kapitalı təsis sənədlərinə uyğun olaraq təsisçilər tərəfindən təsərrüfat fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün nəzərdə tutulan pay qoyuluşların həcmini əks etdirir. Nizamnamə kapitalının vəziyyəti və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün hesablar planında 30-cu maddədə 301 №li “Nominal (nizamnamə) kapitalı” və 302 №li “Nominal (nizamnamə) kapitalın ödənilməmiş hissəsi” nəzərdə tutulmuşdur. Təsisedici sənədlərdə göstərilən məbləğ müvafiq hesabın qalığına uyğun olmalıdır. Nizamnamə kapitalını uçota alan hesab üzrə yazılışıar, daha doğrusu, onun artması və azalması yalnız təsisedici sənədlərdə dəyişiklik edildikdən sonra müəyyən edilmiş qaydada aparılır. Nizamnamə fondunun yaradılma qaydası qanunverici və təsisedici sənədlərlə nizamlanır. Müəssisənin fəaliyyət istiqaməti, idarə edilməsi, təsisçilərin hüquqları, gəlirin bölüşdürülməsi, nizamnamədə dəyişikliklər edilməsi, yığıncaqların keçirilmə qaydası, rəhbər işçilərin təyin edilməsi, müəssisənin ləğv edilmə qaydası və s. Təsis müqaviləsində öz əksini tapır. Müəssisənin ali orqanı təsisçilərin ümumi yığıncağıdır. Hər hansı bir qərarın qəbul edilməsi yığıncağın protokolunda qeyd olunur.

Debet__Kredit__Məbləğ__Əməliyyatın_məzmunu'>Debet	Kredit	Məbləğ	Əməliyyatın məzmunu
302 111 223	301 302 302	(10.000) (5000) (2000)	1. Təsis sənədlərinə uyğun məbləğdə nizamnamə kapitalı əks etdirilir 2. Təsisçi tərəfindən avadanlıq qoyulub 3. Pul vəsaiti qoyulub
Burada 301 və 302 №li hesabların fərqi – 7.000 manat balansda göstərilir (10.000-5000-2000)

UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR

Uzunmüddətli aktivlər aktivlər hesablar planının 1-ci bölməsində 10-19-cu maddələri əhatə etməklə uçota alınır. Buna müəssisənin mülkiyyətində olan və ya maliyyə icarəsi əsasında istifadə edilən aktivlər aiddir.

Satış məqsədilə saxlanılan və hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində pul vəsaitlərinə çevrilməsi gözlənilən aktivlər uzunmüddətli aktivlərə aid edilmir.

Qeyri-maddi aktivlər – Hesablar Planına uyğun olaraq qeyri-maddi aktivlərin uçotu üçün 10-cu maddədə 101 – Qeyri-maddi aktivlər – Dəyər, 102 – Qeyri-maddi aktivlər – Amortizasiya və 103 – Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması hesablarından istifadə edilir.

Qeyri-maddi aktivlərin daxil olmasi 101 №-li hesabın debetində, balansdan silinməsi isə kreditində əks olunur. Hesablanmış köhnəlmə məbləği 102 №-li hesabın kreditində, silinən köhnəlmə məbləği debetində qeyd olunur. Ülmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin balans dəyəri, Qudvil, proqram təminatı, patent, lisenziya, ticarət markası və digər qeyri-maddi aktivlər 101 №-li hesabda uçota alınır (101-1, 101-2 və s.)

Faydalı istifadə müddətinə malik olmayan qeyri-maddi aktivlərə amortizasiya hesablanmır.

Debet	Kredit	Əməliyyatın məzmunu
101	531	Qeyri-maddi aktivlər başqa müəssisədən alındıqda
241	531	ƏDV nəzərə alınıb
731	531	Ödəniş (qeyri-maddi aktivin alınmas) gecikdiyindən % hesablanıb
531	223	Borc ödənilib
521	241	ƏDV əvəzləşdirilib
101	302	Qeyri-maddi aktiv təsisçi tərəfindən qoyulub
202	102	Köhnəlmə hesablanıb
701	101	Satış prosesində qeyri-maddi aktiv ilk dəyərlə silinir
102	701	Köhnəlmə silinmir
211	601	Hesab-faktura alıcıya təqdim olunur
223	211	Alıcıdan mədaxil hesablaşma hesabına daxil olub
103	533, 522	Qeyri-maddi aktivin əldə edilməsi ilə bağlı əmək haqqı və sosial sığorta haqqı hesablanıb.
533	221, 223	Borcun bir hissesi ödənilib
101	103	Qeyri-maddi aktiv sonda mədaxil olunur.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Mühasibat uçotunda 11-ci maddədə müəssisəyə məxsus, yaxud icarəyə götürülmüş torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) hərəkətinin mövcudluğunu ümumiləşdirmək üçün 111 №-li “Torpaq, tikinti və avadanlıqlar – Dəyər” və 113 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabından istifadə edilir.

Vəsaitin daxil olması hesabın debeti üzrə xaric olması isə kreditinə yazılır, vəsaitlərin qrupları və növləri üzrə ayrıca subhesab və analitik hesablardan istifadə edilir.

Misal üçün 111-1 Torpaq, 111-2 Tikililər, 111-3 Maşın və avadanlıqlar, 111-4 Nəqliyyat vasitələri, 111-5 Digər torpaq tikili və avadanlıqlar.

Tikililərə - Balansda olan istehsal və qeyr-istehsal təyinatlı, inzibati, kitabxana, klub, xəstəxana, muzey, laboratoriyalar və digər təsərrüfatların yerləşdiyi obyektlər aid edilir.

Maşın və avadanlıqlara – elektrik enerjisi və istilik hasil edən maşın-generatorlar, mexaniki mühərriklər, ölçü cihazları, dozatorlar, amperimetrlər, suölçənlər, xüsusi tərəzilər, kassa aparatları, hesablayıcı maşınlar, stabilizatorlar, digər laboratoriya və tibbi avadanlıqlar və başqaları aid edilir.

Nəqliyyat vasitələrinə - dəmiryol, su, hava və avtomobil nəqliyyatı vasitələri (gəmilər, paraxodlar, yük və minik avtomobilləri, təyyarələr, vertolyotlar və s. ) daxil edilir.

Vergi məcəlləsində əsas vəsaitlər aşağıdakı kateqoriyalar üzrə qruplaşdırılır:

1. 
   binalar, tikintilər və qurğular
   
2. 
   maşınlar, avadanlıq və hesablama texnikası
   
3. 
   nəqliyyat vasitələri
   
4. 
   iş heyvanları
   
5. 
   geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər
   
6. 
   digər əsas vəsaitlər
   

Ancaq vergi məcəlləsində vergitutma məqsədləri üçün istifadə müddəti 1 ildən artıq, qalıq dəyəri 500 manat və ilin sonuna qalıq dəyəri ilkin dəyərinin 5%-dən az olmayan maddi aktivlər əsas vəsaitlər hesab olunur.

Məsələ. İlin sonuna əsas vəsaitin qalıq dəyəri 740, ilkin dəyəri 15.00 manat təşkil edir. Vergitutma məqsədi üçün bu əsas vəsait hesab edilə bilməz. Çünki qalıq dəyəri ilkin dəyərindən azdır (740<15.000*5%=750)

Əsas vəsaitlər istifadə edilmə yönümünə görə istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı olurlar. Məhsul istehsalı (xidmət) prosesi ilə bağlı olanlar istehsal təyinatlı, mədəni-məişət, idman kompleksləri, elmi-tədris binaları və s. qeyri-istehsal təyinatlı olurlar. Bunlar da öz növbəsində əlamətlərinə görə ehtiyatda, istismarda, konversiyada (fəaliyyəti dayandırılmış) olan və icarədə olan əsas vəsaitlərə bölünür.

Amortizasiya (Əlavə 2)

Debet	Kredit	Əməliyyatın məzmunu
111	113	Başa çatmış kapital qoyuluşu əsas vəsait kimi qəbul edildikdə
113 241	531 531	Podrat üsulu ilə kapital qoyuluşu aparıldıqda ƏDV ayrıca əks etdirildikdə
113 531, 533	201, 531, 533 və s 221, 223	Əsas vəsait təsərrüfat üsuslu ilə inşa edildikdə Bəzi xərclər ödəndikdə
113 241 531 521 113 531 111	531 531 223 241 531 223, 224 113	Başqa müəssisələrdən alındıqda (ƏDV-siz) ƏDV nəzərə alındıqda Əsas vəsaitə görə borc ödənilib Eyni zamanda ƏDV əvəzləşdirilir Daşınma və quraşdırma xərcləri (ƏDV-siz) Borc ödənilir Əsas vəsait faktiki məsrəflər məbləğində çədaxil edilib
113 538	538 221, 223	Vəsait fiziki şəxsdən alınıb Fiziki şəxs vergi ödəyicisi kimi uçota durub ciddi hesabat blankı (qaimə, mədaxil qəbzi və s.) təqdim etdikdə borc ödənilir
113 111	538 113	Alınan vəsait digər fiziki şəxs tərəfindən quraşdırılıb Əsas vəsait faktiki məsrəflər məbləğində mədaxil edilib
111 335, 731	335, 611 112	Əvəzsiz olaraq istehsal (qeyri-istehsal) təyinatlı vəsaitlər alındıqda Vəsaitin köhnəlmə məbləği nəzərə alınır
111 331	331 111	Əsas vəsait yenidən qiymətləndirildikdə Əsas vəsaitin dəyəri azaldıqda
701, 731 701, 731 183	111 521 601, 611	Təzə əsas vəsait maliyyə qoyuluşu şəklində verildikdə ƏDV nəzərə alınır Müqavilə qiyməti ilə təhvil verildikdə
701, 731 112 183 701, 731 801 601, 611	111 701, 731 601, 611 521 701, 731 801	İstifadə edilmiş vəsait verildikdə Köhnəlmə silinir Müqavilə qiyməti ilə təhvil verilir ƏDV hesablanır Satışın maya dəyəri silinir Satış silinir
701, 731 112 171 701, 731 701, 731 801 601, 611	111 701, 731 601, 611 521 538 (711) 701, 731 801	Satış prosesində vəsait ilk dəyərlə silinir Köhnəlmə silinir Hesab-faktura alıcıya təqdim olunur ƏDV hesablanır Satış xərcləri nəzərə alınıb Satışın maya dəyəri silinir Satış silinir
731 112 214 731 611 223	111 731 611 538 542 214	Əsas vəsait uzun müddətə icarəyə verilir. Köhnəlmə silinir Müqavilə üzrə icarə məbləği göstərilir ƏDV əks etdirlir Gəlir əks olunur İllik icarə haqqı daxil olub
207 112	111 207	Əsas vəsait digər ehtiyatlar sırasına keçirildikdə Köhnəlmə haqq-hesab edilir
731 112 201	111 731 111	Yararsız olan vəsaitlər silindikdə Köhnəlmə silinir Yararlı materiallar anbara mədaxil edilib
731 218 533	111 731 218	Vəsaitlər əksik gəldikdə Çatışmazlıq günahkar şəxsin hesabına aid edildikdə Günahkar şəxsin əmək haqqından tuulur

Əsas vəsaitlərlə bağlı sənədlər (Əlavə 3)

Torpaq, tikili və avdanlıqlara hesablanmış köhnəlmə məbləği 112 №-li hesabın kreditinə, istehsal xərclərini uçota alan və digər hesabların debetinə yazılır.

Vəsaitlər təsərrüfatdan xaric edildikdə həmin dövrə qədər hesablanmış köhnəlmə məbləği 731№-li hesabın kreditinə silinir (721-də ola bilər).

Debet	Kredit	Əməliyyatın məzmunu
202 721, 731 202, 731 112	112 112 112 721, 731, 701	İstehsal avadanlığına köhnəlmə hesablandıqda Qeyri-istehsal sahəsində istifadə edilən vəsaitlərə köhnəlmə hesablanıb İcarəyə verilmiş vəsaitlər üçün köhnəlmə hesablanıb Satılan, icarəyə verilən, ləğv olunan və s. səbəbdən məxaric olan vəsaitə görə hesablanmış köhnəlmə məbləği silinir.