Улыума пед лекция

Pedagogika  jas  a`wladti  «nege  tayarlaw  kerek»,  olardi  «qashan  u`yretiw  lazim»  xa`m 

«qalay  u`yretiw  za`ru`r»  degen  sorawlarg`a  juwap  beretug`in  ilim  sipatinda  du`n`ya  ilimleri 

ishinen belgili orin aldi. Adamzat ja`miyetinde o`sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw, oqitiw, 

mag`liwmatli etiw xa`m onin` nizamliqlarin u`yreniw pedagogika iliminin` payina tiydi. Ol ko`p 

waqitlar filosofiya iliminin` quraminda boldi. 

Rus  alimlari  Evropada  pedagogikanin`  rawajlaniw  sag`asin  Italiya  pedagogi  Vittorino  da 

Fel`tre, Frantsiya alimi Fransua Rablenin` miynetleri, al pedagogika iliminin` payda boliwin ulli 

chex pedagogi ß.A.Komenskiydin` ati menen baylanistiradi. 

Shig`is, Orayliq Aziyada pedagogikanin` payda boliw negizin du`n`ya ilim-pa`nine u`lken 

u`les  qosip  Shig`isti,  Orayliq  Aziyani  pu`tkil  ja`xa`nge  tanitqan  ulli  alim  pedagoglarimiz 

Xorezmiy,  Ferg`aniy,  Buxariy,  Farabiy,  Beruniy,  Ibn  Sino,  Ulug`bek  xa`m  basqalardin`  atlari 

xa`m olardin` biybaxa miynetleri menen baylanistirg`animiz duris boladi.  

Pedagogikaliq  oylar  en`  da`slep  bizin`  Eramizg`a  shekem  jasag`an  qul  iyelewshilik 

ja`miyetinin`  ataqli  filosoflari  Platon  (427-347),  Sokrat  (  469-399),  Aristotel`  (  384-322)  xa`m 

Demokrittin` (460-370) miynetlerinde ushirasadi.  

Du`n`ya  pedagogikasi  menen  bizin`  milliy  pedagogikamizdin`  payda  boliwi,  rawajlaniwi 

xa`m  qa`liplesiwinde  pu`tkil  ja`xa`nge  tanilg`an  Shig`istin`,  Orayliq  Aziyanin`  ulli  pedagog 

alimlari:  Xorezmiy  (780-850),  Ferg`aniy  (IX  a`sir),  Buxariy  (810-869),  Farabiy  (873-950), 

Beruniy  (973-1046),  Ibn  Sino  (980-1037),  Ulug`bek  (1394-1449)  xa`m  basqalardin`  jazg`an 

miynetleri, pedagogikaliq xizmetleri ku`ta` salmaqli boldi.  

Batista  Oyaniw  da`wirinin`  oyshillari  Vittorino  da  Fel`tre  (1378-1446),  F.Rable  (1494-

1533),  angliya  filosofi  Dj.Lokk  (1632-1704),  XVIII  a`sirdegi  frantsuz  ag`artiwshilari  J.J.Russo 

(1712-1778),  K.A.Gel`vetsiy  (1715-1771),  D.Didro  (1713-1784)  xa`m  basqalar  o`zlerinin`  bala 

ta`biyati,  ta`lim-ta`rbiyanin`  maqseti,  jollari,  qurallari  tuwrali  baxali  pikirleri  arqali 

pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasadi. 

Batis Evropada pedagogikanin` payda boliwi ulli ÷ex pedagogi ß.A.Komenskiydin` (1592-

1670)  ati  menen  baylanisli.  Onin`  jazg`an  «Ulli  didaktika»  (1632)  atli  kitabi  birinshi  ilimiy 

pedagogikaliq  miynet  esaplanadi.  Sonday-aq  pedagogikaliq  oylardin`  rawajlaniwinda, 

pedagogikanin`  qa`lip-lesiwinde  Shveytsariya  pedagogi  I.G.Pestalotsiy    (1745-1827)  xa`m 

---

nemets  pedagogi  A.Distervegtin`  (1790-1866)  jazg`an  miynetleri,  pedagogikaliq  xizmeti  u`lken 

a`xmiyetke iye boldi. 

Rossiyada  rus  demokratiyaliq  pedagogikasinin`  irge  tasin  qalawda  V.G.Belinskiy  (1811-

1848), A.I.Gertsen (1812-1870), N.G.×ernishevskiy (1828-1889) xa`m V.A.Dobrolyubovlardin` 

(1836-1861)  miynetleri  ayriqsha.  Rus  pedagogikasinin`  rawajlaniwinda  L.N.Tolstoy  (1828-

1910), N.I.Pirogov (1810-1881) xa`m basqalardin` shig`armalari xa`m pedagogikaliq xizmetleri 

belgili  rol`  atqardi.  A`sirese  rus  pedagogi-kasinin`  atasi  K.D.Ushinskiy  (1824-1871) 

pedagogikanin`  qa`liplesiwine  ku`shli  ta`sir  jasadi,  u`lken  u`les  qosti.  «Adam  ta`rbiya  predmeti 

sipatindi»,  «Ana  tili»,  «Balalar  du`n`yasi»  xa`m  basqa  kitaplarindag`i  bayan  etilgen 

pedagogikaliq  ideyalar,  metodi-kaliq  ko`rsetpeler  pedagogika  iliminin`  mazmunin  ja`ne  de 

bayitti. 

XIX  a`sirdin`  aqiri  xa`m  XX  a`sirdin`  birinshi  yariminda  sovet  pedagogikasi  dep  atalg`an 

rus  koloniyaliq  pedagogika-sinin`  rawajlaniwinda  N.K.Krupskaya  (1869-1939),  M.I.Ka-linin 

(1875-1946), 

A.V.Luna÷arskiy 

(1875-1933), 

A.S.Ma-karenko 

(1888-1939) 

xa`m 

V.A.Suxomlinskiydin` (1918-1970) pedagogikaliq ideyalari menen islegen xizmetleri belgili orin 

iyeleydi. 

XIX  a`sirdin`  aqiri  xa`m  XX  a`sirde  O`zbekstanda  pedagogika  iliminin`  rawajlaniwinda 

Abdulla Avloniy (1878-1943), Saidrasul Aziziy (1866-1933), Saidaxmad Siddikiy (1864-1927), 

Qori  Niyaziy  (1897-1970),  X.X.Niyaziy  (1889-1929)  xa`m  basqalardin`  ashqan  mektepleri, 

pedagogikaliq  xizmetleri,  jazg`an  miynetleri,  shig`arg`an  sabaqliqlari  menen  metodi-kaliq 

qollanbalarinin` a`xmiyeti og`ada ulli boldi. 

Qaraqalpaqstanda  XIV—XV  a`sirde  pedagogikaliq  oylardin`  rawajlaniw  tariyxi  shayirlar 

Soppasli  Sipira  jirawdin`,  Asan  qayg`inin`,  Jiyrenshe  sheshennin`  ta`lim-ta`rbiyaliq  pikirleri 

menen  baslanadi.  Xaliq  arasinda  shayir  xa`m  jiraw  bolip  tanilg`an  Dosmambet  penen  Jiyen 

Jirawdin`  ta`lim-ta`rbiyaliq  ideyalari  XVI—XVIII  a`sirde  Qaraqalpaq-standa  pedagogikaliq 

oylardin`  rawajlaniwina  zor  ta`sir  jasadi.  XIX  a`sir  Qaraqalpaqstanda  pedagogikaliq  oylardin` 

ku`shli  rawajlaniw  da`wiri  bolip  tariyxqa  kirdi.  Sebebi  bul  da`wirde  pedagogikaliq  ideyalarg`a 

bay  Ku`nxoja,  A`jiniyaz,  Berdaq,  O`tesh  xa`m  basqalardin`  a`debiy  do`retpeleri  payda  boldi. 

XIX  a`sirdin`  aqiri  XX  a`sirdin`  basinda  shayirlar  Omar  Sugirimbet  xa`m  Abdiqadir  Bekimbet 

ullarinin`  a`debiy  do`retpelerindegi  ruwxiyliq-ag`artiwshiliq,  ta`lim-ta`rbiya-liq  ko`z-qaraslar 

qaraqalpaqstandag`i pedagogikaliq oylardi ja`ne de bayitti xa`m rawajlandirdi. 

1917-1940  jillardag`i  S.Ma`jitovtin` 

(1869-1938),  A.Muw-saevtin`  (1880-1936), 

X.Axmetovtin`  (1908-1932),  Q.  A`wezovtin`  (1897-1940)  a`debiy-pedagogikaliq  do`retpeleri, 

jazg`an  sabaq-liqlari  xa`m  oqiw-metodikaliq  qollanbalari,  islegen  peda-gogikaliq  —

 ag`artiwshiliq xizmetleri Qaraqalpaqstanda pedagogika ilimin joqari basqishqa ko`terdi.