Uliwma psixologiya kk

 
 
A d e b i ya t l a r: 
1. I.A.Karimov. Uzbekistonning dadil qadamlari. Toshkent-2005 y. 
2. I.A.Karimov. Uzbekiston demokratik taraqqietining yaangi bosqichida. Toshkent-2005 y. 
3. I.A.Karimov. Uzbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bolmaydi. Toshkent-2005 y. 
4.I.Karimov «Ozbekistan XXI asir bosagasinda: kauipsizlikke kauipler, turaklilik shartleri xam 
rauajlaniu kepillikleri» N-1998 j. 
5.I.Karimov «Borkomol avlod orzusi» T-1999 
6.I.Karimov «Ma`naviy yuksalish yulida» T-1998 
7.I.Karimov «Buyuk maksad yulidan ogishmaylik» T-1993 
8.E.Goziev «Psixologiya» T. 1994 iyil. 
9.E.Goziev «Psixologiya muammolari» T. 1999 iyil. 
10.K.Daminov, U.Otavalieva, X.Ibraximov «Psixologiyadan seminar va laboratoriya 
mashgulotlari» T. 1998 iyil. 
11.E.Goziev «Intelekt psixologiya» T.1996 iyil. 
12.Abdiraxmanov, Davletshin «Odamlar bilan kanday mulokotga kirishish va endashish kerak» 
T.1998. 

---

69
Q I Ya L
 
J o b a s i: 
1.Qiyal xakkinda uliuma tusinik 
2.Qiyal protsessinin fiziologiyalik tiykarlari 
3.Qiyaldin turleri 
4.Arman kiyaldin ayiriksha bir sipatinda 
5.Balalarda kiyaldi rauajlandiriu 
 
Burin kabil etilmegen narselerdi koz aldimizga keltiriuimiz,burin ushiramagan zatlar xam 
uakiyalardin obrazlarin doretiuimiz, keleshekte doretiletugin zatlar tusiniginin juzege keliui psixik 
xizmettin ayiriksha turi kiyaldan ibarat. 
«Qiyal-burin kabil etilgen materiallar xam ozlestirilgen bilimler tiykarinda jana obrazlar xam 
tusinikler doretiu». 
Bala kizik bir kitap okia atir, ol xesh kimdi xamde xesh narseni kormeydi xam esitpeydi, ol oz 
kaxarmanlarinin turmisi menen jasaydi, olardin kuuanishi xam mashkalasina sherik boladi, dushpanlari 
menen guresedi,olardi jenedi xam t.b. Kizikli, ozine tartatugin kitap balada kiyaldin jarkin obrazlarin 
doretedi-ol kiyal suredi. 
Injener ozi kormegen mashinanin kuramali sizilmasin kozden keshirmekte. Ol sizilmani kozden 
keshirip atirip islep turgan mashinani bargan sayin kobirek,terenirek kore baslaydi, onin sirtki korinisin 
jaksirak oylaydi, ogan xatte ayirim uakitlari mashina motorinin shaukimi esitiledi-bul da kiyal bolip 
tabiladi. 
Qiyal protsessin biz adam xizmetinin kalegen tarauinan taba alamiz. 
Qiyal-adamnin juda kimbatli psixik ozgesheligi bolip tabiladi. 
Qiyal tek adamlarga gana tan bolip,ol adamda miynet etiu protsessinde juzege keledi xam osip 
baradi. Adam kandayda bir buyimdi isleuden aldin ne isleu kerekligin, kalay isleu lazimligin,buyim 
kanday koriniste boliu kerekligin koz aldina keltiredi. Bunnan keyingi islenetugin isler xam olar 
natiyjesinde kolga kirgiziletugin narselerdi koz aldina keltiriu adam xizmetin xayuanlardin is-
xareketinen ajiratatugin miynettin xarakterli ozgesheliklerinen biri bolip tabiladi. 
«Ormekshinin isi-deydi Ulli oyshil-tokiushinin isin esletedi,pal xarresi de mumiyadan uya 
salip,ayirim adamlardi-arxitektorlardi uyaldirip koyadi. Birak en jaman arxitektor da en jaksi pal 
xarrelerden barliginan burin sonin menen ajiralip `uradi ol mumiyadan uya saliudan aldin,bul uyani 
miyinde sogadi. Miynet protsessinin akirinda bul protsess baslanbastan aldin-ak jumisshinin koz al-
dinda, yagniy agla turde payda bolgan natiyje korinip turadi». 
Jana narsenin bul tarizde xakiykiy ornek turinde doretiliui de kiyal bolip tabiladi. 
Qiyal xakiykattan bir kansha shetke shigiu yamasa arragirakka ushiudan ibarat. Adam ele payda 
bolmagan,atirapta bolmagan narselerdi oylap shigaradi,birak kiyaldin shigiu deregi barlik uakit ob`-
ektiv xakiykatlik,sirtki dun`ya. 
Qiyal atirapti payda ettiriu turlerinen biri. Adam kiyali (fantaziyasi) menen doretilgen narse 
kanshelli janalik bolmasin, ol shartli turde atiraptagi bir narseden kelip shigadi, ogan suyenedi. 
Jaziushi xam suuretshi oz shigarmalarin doretkende turmistan alingan ozindegi bar baklaularga 
tiykarlanadi. Balalardin ozleri oylap tapkan oyinlarda olardin korgen yamasa dogerek atiraptagilardan 
esitken narseleri payda boladi. Xatteki tolik kiyaliy (fantastik) obrazlar jaratilip atirganda da,ogan 
kirgiziletugin narseler xar kashan ob`ektiv xakiykatliktan alinadi,eger jana obraz ob`ektiv xakiykatlikti 
obrazga sira tuuri kelmesede,ob`ektiv xakiykatliktin ozin payda etedi. Maselen xalik erteklerinde tarip-
lengen obrazlar ane sonday obrazlar. «Mastan kempir suyek ayaklari menen uship juredi, xamme 
narseni tayagi menen jok etip juredi» degen gaptegi obraz uliuma kiyaliy (fantastik),xakiykiy emes 
obraz, birak ol juda xakiykiy narselerden payda bolgan (suyek ayaklar-xakiykat emes,juredi-
xakiykat,uship-xakiykat emes,sipse-xakiykat,sipse menen izerin oshirip juredi-xakiykat emes). 
Qiyal protsessinde gone,adamga otmish tajiriybesinen jaksi belgili bolgan narselerden jana 
obrazlar doretiledi,birak bunda adam kobinese bul obrazlardin turmista sira bolmaytugin narselerin bir-
biri menen birlestirip kosip jiberedi. Dogerek-atiraptagi ortaliktan alingan narselerdi bul tarizde gayri 

---

70
tabiyiy birlestiriu adamda barliu uakit kiyaliy (fantastik) tusinik payda etedi. Ayiriksha narseler 
kanshelli gayri tabiyiy birlestirilse, obrazlar sonshelli kiyaliy (fantastik) bolip shigadi. 
Fantastikalik obrazlarda adamnin zarurlikleri,sezimleri,keypiyatlari,tilekleri,jaktiriu-
jaktirmaushilik sezimleri oz korinisin tabadi. 
Ertek,apsana xam dastanlarda suuretlengen obraz xam uakiyalarda tomendegiler tariyiplenediU` 
keleshekti aldinan kore biliuge umtiliu (ushar gilem-samolet,onimdar baglar,dalalar,esap-sanaksiz 
mallar),turmisti ozgertiu tilegi (adamlar ortasinda janasha munasibetlerdi ornatiu,jamanliktin kasapati 
xam xakiykatti tantanasi,zalimlardi apatshilikka alip bariushi sotsial audarispak), tusinip bolmaytugin 
narselerdi tusindirip beriuge umtiliu (tunde juretugin kuslardin dauisi-suu perilerinin,albaslilardin 
dauisi,otlardin jalini-gayri tabiyiy turde olgenlerdin ruxi). 
Qiyaliy (fantastik) obrazlar atiraptagi narselerden jaratilganligi ushin gana atirap penen 
baylanispagan. En axmiyeti sonda, kiyaliy obrazda atiraptin kanday bir axmiyetlirek xam birkansha 
kop bolegi,kandayda bir tusinik,pikir kandayda bir kural jardeminde payda ettiriledi.Qiyal protsessinde 
shaxstin atirapka munasibeti anik,obrazli xam jarkin tariyiplenedi. 
Doretiushilik kiyal oylap tabiushinin xizmetinde ozinin jarkin korinisin tabadi, bunda onin 
tusinigi xam pikiri anik obrazda saulelenedi xam atirapti ozgertiuge karatilgan boladi. Maselen,injener 
uzak uakit oz-ozinen otkirlesiushi jana keskish jaratiu xakkinday oylaydi,bul maselege tiyisli kop gana 
adebiyatlardi okiydi. Uksatiu manisinde onin kiyalina jolbaristin barlik uakit otkir bolgan ajayip tisi 
keledi. Ol usi jirtkish tistin duzilisin uyrene baslaydi xam jolbaristin tisi organik materialdin eki 
katlaminanU`birinshi katti xam ekinshi bir kansha jumsak katlamnan ibarat ekenligin aniklaydi. 
Jolbaris suyekti gayzaganda tisinin ishki katlami,sirtki katlamina karaganda birkansha tezirek 
jelinedi xam sonin ushin tisi mudami otkir bolip turadi. 
Kop otpey jolbaris tisinin isleu printsipine tiykarlangan oz-ozinen otkirleniushi keskishler 
tayarlay baslaydi. Metall kesiu sanaatindagi en axmiyetli xam paydali narse ane sol tarizde oylap 
tabiladi. 
Adamda bilimler xam baklaular kanshelli kop bolsa,onin doretiushilik kiyalinda mumkinshilikler 
sonshelli kop ashiladi. 
Qiyal shinlik dun`yanin biliu protsessi menen juda tigiz baylaniskan. Taniu protsessin arnauli 
tekseriuler xamme uakit taniudin kiyal etiu protsessleri menen baylanisli ekenligin korsetedi. Biz 
kandayda bir narseni anik xam raushan kormegen uaktimizda mudami kiyalimizga boysinamiz xam 
shidamimiz jardeminde jaksi kore almay atirgan narsemizdi bilip aliuga xareket etemiz. Bunda kiyal 
biliu protsessin tezlestiriu kurali bolip xizmet etedi. Sogan usas sabirliktan ayrim uakitlari anik emes 
tekstti okiu xam sol siyaklilardi isleu protsessinde de paydalanamiz. 
Qiyal adamnin korshagan ortalikti jaksirak bilip aliuina jardem beredi. Eger kiyal natiyjesinin 
kanshelli xakiykat ekenligin tekserip koriuimizge zarurlik tuuilsa biz xakiykat korshagan ortalikka 
garezli bolamiz. 
Adamlar oz kiyallarinda kiyaliy (fantastik) mashinalardi jaratkan. Olardin kiyallarinda bul 
mashinalar xakiykiy mashinalar bolip xareket eter edi,birak ameliyat,ob`ektiv xakiykat,tajiriybe xam 
aniklau bul pikirdin xakiykat emes ekenligin korsetti. 
Oylap tabiushinin teoriyalik magliumatlar anik esaplap shigiu tikarinda oz kiyalinda jana 
mashina jaratiui baska gap. Birak oni da amelde tekserip korilgende kandayda bir texnikalik 
jetispeushilikler bar ekenligi belgili bolip kaldi. Pikirdin tuuri boliui,amelde bolsa oni amelge asiriudin 
ilaji bolmaui mumkin. Sonda izleniuler,janadan-jana esaplaular baslanip ketedi,ayirim belgilerdin jana 
variantlari doretiledi,ogan kerekli aniklik kiritiledi xam ane sonnan keyin gana kiyal etilgen narse 
xakiykatka aynaladi. 
Xar bir jana obraz,jana pikir xakiykat penen salistiraladi,olar xakiykatka tuuri kelmegen 
jagdaylarda olardan natuuri obraz,pikir sipatinda uaz keshiledi yamasa olar duzetiledi,duzetilgennen 
keyin jane ob`ektiv ortalik penen salistiriladi,olardin tuuri sauleleniuinin tabiliuina eriskenge shekem 
sonday islene beredi. 
Ilimpaz oz gipotezasin turmista,tajiriybe xam eksperimentte baklagan shinlik daliller jardeminde 
tekseredi.Konstruktor oylap tabiushi oz aytkaninin duris xam paydali ekenligin aniklap alip,kiyal 
obrazlarinin xakiykatka tuuri keliuin tekseriuge kirisedi. Suuretshi,kompozitor,jaziushi oz 
shigarmalarinin turmislik boliuina,olarda turmis xakiykatligin adamlarga tasiyir korsetiudin zarurlik 
sharti sipatinda payda ettiriuge umtiladi. 

---

71
Mugallim oz okiushisin tarbiyalau xam onda belgili shaxsiy kasiyetlerdi jobalastirar eken,xamme 
uakit oz tarbiyalik tasiyrinin natiyjelerine juda teren taliklau jasau menen karap baradi xam olarga 
karap, okiushiga bunnan keyin korsetiletugin tasiyir usillarin ozgertip baradi. 
Ameliyat kiyal obrazlari durisliginin tiykari.Qiyal protsessinin ozi ameliy xizmet penen 
baylanisliU`adam ozindegi bar daslepki ayirim uakitlari juda shiyki,anik emes pikirlerdi amelge asirip 
barip obraz doretedi,ogan aniklik kirgizedi,oni bayitadi,ozgertedi. 
Ameliyat pikirlerdi aykinlastiriu mumkinshiligin beredi,olardi jane de jaksirak anigirak 
etedi,amelge asiriliuina jardem beredi. Doretiushilik pikir xakiykiy amelge asiriu protsessinde gana 
bayiydi,tekseriledi xam aniklanadi. Pikir ele tek gana gellede ekenligi uaktinda adam oni akirina 
shekem saulelendire almaydi. Xar bir jana mashina konstruktori mashinani doretiu doretiu protsessinde 
onin suureti xam sizilmalarin sizadi,ayirim uakitlari modelin jasaydi.Jasalgan modeller kiyaldin 
bunnan keyingi isi ushin tiykar xam turtki boladi. Suuretshi,muzikant,jaziushi,mugallimnin doretiu-
shilik isinde de kiyal obrazlari amelge asiuinin sogan usas protsessi juz beredi. 
Mugallimnin sabagi tek basta(gallede) ekenlik uaktinda barkulla anik emes,anik joba xam 
xakiykiy model xalina kelmegen boladi. Sonin ushin mugallimnin,asirese endi gana sabak bere basla-
gan mugallimnin xar bir sabakka puxta tayarlik koriu protsessinde oni mustakkil turde oylap 
shigiui,xatteki xar bir sabakti kiyalinda otiui ayriksha axmiyetli boladi. Ozi oylap shikpagan xam ozi 
sezbegen joba,yagniy baskanin jobasi tiykarinda jaksi sabak okitip bolmaydi. 
Qiyal shaxstin barlik kasiyetleri menen: adam kabil etiui xam oylauinin jeke ozgshelikleri 
menen,onin ozine tan emotsiya xam sezimleri menen kizigiulari xam ukipliliklari menen tikkeley 
baylaniskan. Qiyal shaxstin erkli sipatlari menen de tikkeley baylaniskan. 
Bul jagday doretiushilik miynet protsessinde, yagniy adam ozinin siyasiy pikirine muuapik turde 
burin payda etken obrazlardi eslep, sanali turde anik maksetti gozlep jana obrazlar doretip atirgan 
uakitta anik kozge taslanadi. Bunday jagdaylarda kobinese kushli erk talap etiledi,ane sonday kushke 
iye bolgan tagdiyirde gana koyilgan maksetke erisiledi-xakiykattan jana narse jaratiladi. 
Solay etip kiyal protsessi uliuma shaxsti toligi menen barinsha biylep aladi. Kuramali 
doretiushilik protsessler shaxstin barlik tareplerin juda kushli turde biylep aladi. 
2.Qiyaldin fiziologiyalik mexanizmleri ele uyrenilmegen.Qiyal etiu-bul adam burin xeshkashan 
kabil etpegen zatlardin xam kubilislardin obrazlarin doretiu boladi. Birak kiyal etiu, aytatugin si-
yakli,jok narseden xesh narse isley almaydi. Ol barkulla buringi eske tusiriulerdin janartilgan,kayta 
islengen materialinan kuraladi. Xatte en ulli jaziushi shayirlar tarepinen doretilgen obrazlar da usinday 
tabiyatka iye boladi. A.Nauayi,A.kadiriy, xam t.b. oz shigarmalarindagi kaxarmanlardin obrazlarin 
ozine jaksi tanis bir neshe adamlardin kasiyetlerin biritkiriu tiykarinda doretken. 
Jana aspab-uskenelerdin,mexanizmlerdin xam mashinalardin obrazlarin doretetugin oylap 
tabiushilarda baklaulardin,atap aytkanda janli tabiyatti baklaulardin materiallarina suyenedi. Maselen 
Antarktida jasaushi pingvinlerdi uyrene otirip,konstruktorlar «pingvin» degen mashinanin 
konstruktsiyasin duzip shikti, ol jumsak kardan arkayin jure aladi.Ilimpazlar suu ogizlerinin geypara 
turleri Jer magnit maydaninin kush bagdarlarina karay xareket etetuginin baklay otirip, jana,anagurlim 
jetilisken navigatsiyalik kurilislardi doretiu tuurali oylay basladi. Al`batros degen teniz kusinin 
tumsiginda bir turli duzsizlandirilgish boladi,ol teniz suuin ishiuge jaramli auiz suuina aylandiradi. 
Ilimpazlar usi «kus duzsizlandirgishin» uyrene otirip,teniz suuin dushshilaushi jana aspab-uskenelerdi 
doretiu ustinde jumis jurgizip atir. 
Ozi xesh kashan kormegen sholistanliktin obrazin oyinda doretip atirgan mektep okiushisi da 
otkendegi tajiriybege suyenedi, kumnin ne ekenligi ogan jaksi malim,ol tep-tegis jerde ne baklagani 
bar,ol tuyeni,jilandi xam gesirtkeni zooparkte,kinoda yamasa suurette korgen, kuuragan putalikta ogan 
tanis. Egerde okiushiga bunin barligin baklauga tuura kelmegen bolsa, maselen ekvatoriallik Afrikada 
jasaushi adamga kar menen kaplagan Tundrani elesletiu kanshama kiyin bolsa ogan da sholistanlikti 
koz aldina elesletiu sonshelli kiyinga tusedi. 
Adette ertektegi obrazlar da barkulla putkilley xakiykat real` elementlerdin fantastikalik birikpesi 
(tauik ayakli kishkene agash jay-auildagi agash jaydin xam tauik ayaklarinin birikpesi jane t.b.) boladi. 
Adamnin kiyali arkali doretilgen narse kanshama jana bolgani menen,ol barxama xakiykatlikta bar 
narsege tiykarlanadi,ogan suyenedi.Sonliktan da kiyal etiu putkil psixika siyakli tek dogerek-atiraptagi 
dun`yanin miyde sauleleniui, birak adam kabil etpegen narsenin sauleleniui,keleshekte xakiykatlikka 
aylanatugin narsenin sauleleniui boladi. 

---

72
Fiziologiyalik jaginan kiyal etiu protsessi miydin kabiginda allekashan ak kaliplesken nervlik 
baylanislardan jana birikpelerdin xam kombinatsiyalardin payda boliuinan ibarat. 
3.Bizin tamanimizdan arnauli makset bolmagani xalinda payda bolatugin obrazlar kiyaldin juda 
apiuayi daslepki turi bolip esaplanadi. Adamnin kanday da bir uakiya xakkindagi gurrinin tinlap 
atirganimizda,ol tariplep atirgan jagdaydi biyiktiyar koz aldimizga keltiremiz. Aspanda kalkip jurgen 
ajayip bultlarga karap turip biz ayirim uakitlari oni adamnin juzine yamasa xayuannin duzilisine 
usatamiz. 
Xar eki jagdayda da adamnin kabil etken narsesi payda bolgan elementler kiyal deregi boladi. 
Ayirmashilik sonda,birinshi jagdayda adam ushin belgili jana obrazlar onin esitken sozleri tasiyrinde 
payda boladi,ekinshi jagdayda bolsa kabil etilgen narsenin kabil etiu obrazi menen birge kosiliudan 
payda boladi. Bul xar eki jagdayga da tan narse obrazlardin arnap payda etilmeytuginligi. 
Qiyaldin tariyiplep otilgen korinisleri-erksiz kiyal boladi. 
Erksiz kiyal etiudin bir turi-tus koriu boladi.Koplegen otmish kaldiklari xam irimlar barkulla tus 
koriu menen baylanisli bolip kiyatir. Bul tus koriulerdin xarakterinen kelip shigadi,al olar geyde 
ajeptauir,burin-sonli bolip kormegen al bazibiir uakitlarda biymani,fantastikalik,biyparua korinislerden 
xam uakiyalardan ibarat boladi.Tus koriudin bunday xarakterinin sebebi minadaU`tus ekinshi signal 
sistemasi irkilip kalgan jagdaylarda miy kabigi nerv kletkalarinin bir-birinen ajiralgan toparlarinin 
ayriksha jedellilik korsetiui boladi. Ekinshi signallik baylanislardin irkilip kaliui uyiklap atirgan 
adamdi payda bolip atirgan tus koriulerge sin kozi menen katnas jasaudin bolmauina alip keledi.Burin-
gi tasiyirlerdin xam tolganislardin uzik-julik izlerinen ibarat tan kalarlik,ubijik kombinatsiyalar payda 
boladi. 
Bir katar kizikli tajiriybeler kobinese tus koriu uyiklap atirgan adam anlamaytugin sirtki 
kozdiriushilardin tiykarinda oylap shigarilatuginin korsetti.Uyiklap atirgan adamnin betine atirdi jakin 
tutkan uakitta,ol xosh iyisli gullengen bakti tusinde koretugin bolgan.Al tap kulaginin tusina 
kelip,kishkene koniraudi singirlatkan uakitta,adamlar tusinde ozlerinin moynina kishkene koniraular 
asilgan ush at jegilgen arbada zimirap ketip baratirganin yamasa kolinan ustine shiyshe idis koyilgan 
tabak tusip ketip pit-shiti shigip,bolek-bolek bolganin koretugin bolgan. Egerde aldingi bolmede 
uyiklap atirgan adamnin ayaklari ashilip kalip tona baslasa,ol tusinde ozinin muzdan jurip baratipi 
ayagi ukige tusip ketkenin koretugin bolgan. Biykolay jatiu dem aliudi tariltadi xam jurekti kisadi-
bundayda adam jan turshigerlik korkinishli tus koredi. 
«Oninan keletugin tusler» dep atalatugin tuslerdin de tabiyati usigan megzes boladi.Bunday tusler 
keleshekte bolatugin uakiyalardi aldin ala bildiredi-mish xam sonliktanda olar xar kiyli irimlardin 
deregi boladi.Ishki organlari auirganda adamlar jiyi-jiyi kaytalana beretugin tuslerdi korgenligi tuurali 
xadiyseler bir neshe ret baklandi. Bunday tuslerdin mazmunin naukaslik kubilislardin xarakteri menen 
baylanisli boladi.Auiriu aniklanbastan burin,miy kabigina organlardagi satsizlik tuurali tek xalsiz 
signallar kelip turadi,al olar kundiz bilinbeydi,oytkeni baska tasiyirler olardi irkip turadi. Al tunde miy 
mine usi xalsiz signallardi kabil etedi,natiyjede tiyisli tus koriuler payda boladi.Maselen,adam jiyi-jiyi 
minaday tusler koriediU`ga onin tamagina suyek tigilip kalatugin,ga oni kandayda bireu buuindirip 
atirgan boladi. Vrach ol adamdi dikkat penen kozden otkerse de xesh narseni aniklay almaydi.Birak 
shamali uakittan son onin tamaginda isik payda boldi. 
Erkli kiyal.Adam kandayda bir belgili anik narseni kiyal etiuge arnauli turde niyetleniui 
natiyjesinde jana obrazlar yamasa ideyalar payda bolgan uakittagi jagdaylarda juzege keledi.Injener 
jana mashinanin kuramali sizilmasin kozden otkerip atir.Ol onin sirtki kelbetin, anik jumis printsipin 
koz aldina keltiriuge umtiladi,bunin ushin belgili bir kush jumsaladi.Okiushi botanikani uyrene 
otirip,anau yamasa minau osimliktin turin koz aldina keltiriuge,al tariyxti uyrene otirip,tariyxiy 
iskerdin yamasa askerbasinin obrazin eske tusiriuge umtiladi. 
Eske tusiretugin kiyal.Eske tusiretugin kiyal-adamnin ozi ushin janalik bolgan soz manisine 
yamasa jana narsenin(sizilma,sxema,nota jaziui xam sol siyaklilardin)shartli suuretleniuine 
suyenetugin narseni eske tusiriu. Qiyaldin bul turinen adam xizmetinin xar kiyli turlerinde,asirese 
talimde ken paydalaniladi. 
Okiushi soz turinde suuretlengen okiu materialin (mugallimnin angimesin,sabaklik tekstin) 
ozlestirip atirganda ozi tanisip atirgan jana tusinigine nelerdin saykes keletuginin eske tusiriu kerek. 
Maselen okiushilar tabiyatti uyreniu siyakli okiu panin uyrenip atirganda tenizler,koller,taular 
jana osimlikler xam xayuanlardi eske tusiriuleri lazim. 

---

73
Korkem adebiyatti okip atirganda eske tusiretugin kiyaldin roli juda ulli-mektep okiushisi kitap 
okip atirip,eske tusiretugin kiyali jardeminde shigarma kaxarmanlarin koz aldina keltiredi,tap olardi 
koredi,tabiyat korinislerin koredi,ozin kitapta tariyiplengen uakiyalardin katnasiushisi dep sezedi. 
Soz jardeminde bayan etilgen narseni(kitaptan alingan tasiyirdi,joldasinan esitken angimeni)duris 
eske tusiriu ushin jeterli darejede bilimge iye boliui tiyis. Eske tusiretugin kiyaldin obrazlari tek gana 
bilimlerge suyenedi. 
Birak eske tusiretugin kiyal suyenetugin bilimler ayteuir eske tusirilmeydi,mumkin adamga 
birinshi martebe aytilip atirgan narsege saykeslestirilip ozgertiledi. 
Psixolog A.N.Turpanov 5 klass okiushilarinan okiu jilinin basinda vulkanlar xakkinda neder 
biletuginliklarin aytip beriulerin xam vulkannin suuretin salip beriuleri kerekligin aytkan. Okiushi-
lardan bireui minaday degen G`Vulkanlar-mamleketimizdin arka ulkelerinde jasaushi korkinishli 
jabayi xayuanlarG`.Sonnan keyin ol belgisiz bir xayuannin suuretin sizgan. Okiushi sonin ushin 
bunday isledi,ol vulkanlar xakkinda xeshkanday bilimge iye emes,xeshkashan olardin korinisin 
kormegen.Okiushida xeshkanday bilim xam eske tusiriudin jokligi ogan vulkan obrazin duris esleu 
mumkinshiligin bermegen. 
Balanin jana narseni kalay eske tusiriui kopshilik tarepinen jana narsenin kanday tusindiriliuine 
baylanisli.Sozde endigide belgili narseden jana belgisiz narsenin ne menen ayrilip turiuin ajiratip 
korsetiu juda axmiyetli. Bolmasa jana narsenin korinisi belgili narse tasiyrinde ansat gana buziliui,jaksi 
tanis bolgan narsege usap kaliui mumkin. 
Mugallim sabak materialin aytip berip atirganda yamasa tariyxiy uakiyalar tariyiplengen adebiy 
shigarmalardan uzindiler okip berip atirganda balalar kobinese bul uakiyalardi eske tusire almaydi.Olar 
tariyxiy materiallardi xazirgi eske tusiriuler xam bilimlerge saykes turde eske tusiredi. 
Okiushilar mugallimnin uris xakkindagi angimesin tinlap atirganinda ayirim uakitlari: «Oni 
pulemettan atip taslau kerek edi». «Kalkan yamasa nayzanin ozi menen urisiu mumkinbe,sebebi biz-
ler,balalar uris-uris oynaganda sonday kilamiz»-degen narselerdi aytip turadi. 
Xeshkashan xakiykiy biyik taulardi kormegen balalar tusindiriu tiykarinda olardin xakiykiy 
biyikligin ulken kiyinshilik penen eske tusiredi.Kobinese 2-3 klass okiushilari xatte tau korinisleri 
suuretlengen suuretlerdi korgenlerinen keyin de suuretlerde korsetilgen biyik taulardi bir kabatli 
yamasa eki kabatli uyler menen salistiradi. 
Okiushilarda jana okiu materiali xakkinda duris eske tusiriu payda etiu ushin ol material 
xakkinda sonday bir emotsional turde angime etiu kerek,bul narse balalarda usi jana narseni xarakter-
lep beretugin janli obrazlar payda boliuina mumkinshilki bersin. 
Sabakta kollanilatugin korsetpe material mektep okiushilarinin sabaklikta yamasa mugallimnin 
angimesinde suuretlengen jana narseni aniklap xam tusinip aliularina jardem beredi. Mazmuni xazirgi 
turmistan uzak bolgan adebiy shigarmalardi uyrenip atirganda okiushilarga usi uakittagi turmis xam 
tariyxiy dauirdi saulelendirgen suuretshilerdin shigarmalarin korsetiu jaksi natiyje beredi. 
Korsetpe materialga suyengen xalda is tutiu eske tusiretugin kiyaldin isleuine mudami jardem 
beredi,eske tusken obraz janede anigirak boladi,ol shinlikti durisirak eske tusiredi. 
Mugallim okiushilardin aldina anik uaziypalar koygan (maselen okiushilarga kitaptagi berilgen 
yamasa klass mugalliminin angimesi tiykarinda gana malim bolgan belgili bir zattin suuretin siziu 
yamasa usi zatti kuriu-jasau uaziypasi koyilgan) jagdaylarda okiushilar jana materialdi bir kansha 
jaksirak eske tusiredi. Okiushilardin bunday ameliy xizmeti,bunnan tiskari,olarda eske tusiretugin kiyal 
menen isleu tiykarinda jetilisken eske tusiriulerdi tekseriudin jaksi kurali da boladi. 
Solay etip eske tusiretugin kiyal mektep okiushilarinin okiu isleri xam turmisinda ulken 
axmiyetke iye. Mugallim okiu,suuret,matematika sabaklarinda bul kimbatli psixik ozgeshelikti osirip 
bariui (mektep okiushisi okilgan narseni obrazlar xam sezimlerde eske tusirip atirgan uakitta) xamde 
mudami balada onin dogerek-atirapindagi ortalikti duris bilip xareket etiuge jardem beretugin duris 
xam kerekli obrazdin payda boliuina erisiui kerek. 
Doretiushilik kiyal. Eske tusiretugin kiyaldan doretiushilik kiyaldi ajirata biliu kerek. 
Doretiushilik kiyal protsessinde olardin tayin usinisina suyenbegen xalda jana obrazlar jaratiladi. 
Qiyaldin bul turi adamlardin doretiushilik xizmetinin barlik turlerinde axmiyetli rol` oynaydi. 
Doretiushilik-jamiyetlik axmiyetke iye bolgan jana,birinshi martebe jaratilatugin,orginal 
natiyjeler (jemisler) beretugin xizmet (pande jana nizamliliklardin ashiliui,jana mashinalardin oylap 

---

74
tabiliui,osimliklerdin jana sortlari yamasa xayuanlardin jana paradolarin aliu usillarinin kidirip 
tabiliui,sanaat adebiyat shigarmalarinin xam sol siyaklilardin jaratiliui). 
Doretiushilik xizmet deregi kandayda bir jana natiyjege(tabiska) bolgan jamiyetlik zarurlik. Tap 
jamiyetlik zarurliktin ozi doretiushilik tusinik,doretiushilik pikirdin payda boliuin jetilistiredi 
(tamiyinleydi),bul jana narsenin jaratiliuina alip keledi. 
Doretiushilik-kop miynet etiudi,ayirim uakitlari bolsa auir miynet etiudi talap etpeytugin kiyaldin 
erkin oyini dep oylau duris emes. Kerisinshe barlik jana,axmiyetli,ajayip narseler ulli miynet penen 
jaratilgan. Ilim xam texnika tarauindagi oylap tabiular,adebiyat xam sanaat tarauindagi ulli shigarmalar 
ulken xam mashakatli miynet sebepli jaratilgan. 
Doretiushilik-ilxam natiyjesi,bunday ilxam ap jaziushiga,suuretshige,doretiushige xesh bir 
tarauda miynetsiz oz shigarmalarin doretiu mumkinshiligin beredi dep oylaushi adamlar kate kiladi. 
Xakiykatinda ilxamnin ozi adamdagi barlik psixik kushlerdin zor berip miynet etiui. Ilxam bunday 
kushlerdi koyilgan uaziypani sheshiu ushin maksimal darejede kontsentratsiyalau menen 
xarakterlenedi. 
Ulli oyshillar,shayirlar xam jaziushilar oz eske tusiriulerinde G`Bir narse jazip atirgan uaktinda 
da,uyiklap atirgan uaktinda da bireu menen soylesip atirgan uaktinda da sol xakkinda oylay-
manG`,G`Isenesizbe xatte uykimda da oz mashinamnan kutila almayman.Ayirim uakitlari mashinanin 
suuretleri xam esaplari tusime kirediG` G`Doretiushilik jumis islegen uaktimda (ilxam kelgende)putkil 
dun`yani umitip ketemenG` dep jazgan edi. 
Adamnin ilxamlangan xallarindagi putkil xizmeti doretiushilik predmettin ustine jamlenedi. 
Ilxamdi miynetke karama-karsi koyiuga bolmaydi. Ol zor miynet natiyjesi.Ulli oyshillar xam alimlar 
erinsheklerge xeshkashan ilxam kelmeydi dep korsetedi. 
Baklaudin bay tajiriybeleri toplangan uakitta gana,shigarmanin tiykargi tusinigi aniklangan 
ilimpaz,jaziushi yamasa kompozitordin putkil barlik oylagan narsesin orinlau tilegi orap algan tagdirde 
gana ilxam kelmey kaliui mumkin. 
Daslep tusinik xam pikir adette anik emes,pisip jetilispegen turde payda boladi. 
Onnan keyin pikirdi oylap pisiriu dauiri baslanadi, bul uakit ishinde tusinik aniklanadi,ayirim 
uakitlari tusiniktin bolegi yamasa xatteki tiykarinanda ozgeredi. Bul ane sol janalik kanaatlandiriliui 
lazim bolgan talaplardi aniklap aliu natiyjesinde,jana izleniuler protsessinde yamasa janalik 
doretiu,doretiushilik pikirlerdi amelge asiriuda suyeniu kerek bolgan,alle kashan-ak malim bolgan 
materiallardi terenirek uyreniu uaktinda juz beredi. 
Oylap tabiushi jana mashinani jaratiu pikirin tekserip koredi,mashina isleytugin jagdaydi 
uyrenedi,onin zavodta tayarlaniu mumkinshiligin esaplap shigadi. Selektsiyashi osimliklerdin jana sor-
tin jaratiu mumkinshiligin tekserip koredi,oni rauajlandiriu mumkinshiligin islep shigadi.Ulli 
pedagoglardin tili menen aytkanda,tarbiyalaniushi shaxsti jobalastiradi,oni jetilistiriu jollarin belgilep 
shigadi,sol maksette balanin minez kulkin,kizigiulari,ukipliliklari xam konlikpeleri xarakterinin 
belgilerin,turmis xam tarbiya sharayatin uyrenedi. 
Doretiushilik is ushin zarur bolgan materiallar kanshelli kop toplansa janalik jaratiu protsessi de 
sonshelli natiyjeli boladi. 
Tusinik,pikir anik bolganinan keyin oylap shigilgan narseni ishte,belgili buyimlarda doretiushilik 
natiyjelerinde (mashina,shigarma,suuret,xaykel,aspab-uskene xam sol siyaklilarda)kanday taripleu 
kerek degen sorau payda boladi.Pikirdi amelge asiriu protsessi baslanadi. 
Ayirim uakitlari jaksi xam xar tarepleme oylap shigilgan pikir xamde toplangan bay dalillik 
material adamga belgilengen narseni ansat gana jaratiu mumkinshiligin beredi.Birak pikirdi amelge 
asiriudin daslepki baskishinda adam kop kiyinshiliklarga dus keledi. Kobinese bunday kiyinshiliklar 
pikirdin janaliginan yamasa belgilengen narseni jana,sira adetlenilmegen materialda saulelendiriu 
zarurliginen kelip shigadi. Pikir kanshelli orginal,isenimli bolsa,oni amelge asiriu sonshelli kiyin 
boladi. Sonin ushin xatte jokari darejedegi sheber adamlar da pikirlerdi saulelendiriu protsessinde 
kiyinshiliklarga dus keledi. Adam ele jeterli darejede sheberlik iyelemegen,zarurli ameliy 
konlikpelerge iye bolmagan uakitlarda orginal pikirdi amelge asiriu juda kiyin boladi. 
Doretiushilik xizmet bir-biri menen baylanisli bolgan jagdaylardi sheshiuli oz ishine aladi.Bul 
uaziypalardi duris koya biliu xam katan izbe-izlik penen orinlay biliu kerek. Bugan misal etip suu-
retshinin suuretti saliu protsessin alamiz. 

---

75
Bul protsesste tomendegi bakishlardi bir-birinen ajiratiu mumkinU` 1)suuretshinin pikiri xam 
uliuma mazmunin aniklap aliu,2)birinshi eskizdi siziu,3)eskizde belgilengen narseni aniklau ushin 
etyudlar jaziu,4)kompozitsiya mashkalasin uzil-kesil sheshiu,5)suurette suuretten paydalaniu,6)ren 
beriu. Birak suuret siziudin uliuma sxemasi tek ane sonday.Xakiykatta uaziypalar kutilgeninen kobirek 
boladi xam olar suuretshinin uliuma pikiri xam sheberlik darejesine karap ozgerip turadi. 
Adam doretiushilik xizmet protsessinde xar bir uaziypani sheship atirganinda kobinese burin 
baska doretiushilik uaziypalardi sheship atirgan uakitta ozinde payda bolgan xam ozlestirip algan 
kurallardan paydalanadi. Birak kobinese sonday jagdaylar da ushiraydi,jana narseni aldinan malim 
bolgan kurallardan paydalangan xalda jaratiuga bolmaydi. Ane sonda jana kararlardi kobinese atirapti 
shuklap uyreniu joli menen tabiuga tuura keledi. Sonin ushin jaman baklaushilik xam kem bilim korina 
iye boliu doretiushilik xizmette jol koyilatugin katelerdin tiykargi deregi. 
Adam oz xizmetine jokari sipatli material aliui ushin ogan jokari darejede jetilisken baklaushilik 
zarur. Anik maksetti gozlep, anik baklay aliu-adamzat jamiyetinin kaysi bir tarauinda janalik jaratiushi 
adamlardin xarakterli belgilerinen biri. Baklaushilardin bay korlari (zapaslari) doretiushilik kiyal 
xizmeti ushin bay material jaratadi. 
Baklau adamga belgilengen pikirdi amelge asiriu ushin kerekli narseni gana emes, mumkin jana 
mashkalalar koyiuga,jana tusinik xam pikirdin payda boliuina turtki beretugin narselerdi de kore aliu 
mumkinshiligin beredi. 
Adamlar doretiushilik uaziypani sheshiu maksetinde atirapti uyrenip atirganinda kobinese 
doretiushiliktin baska taraularinda tabilgan kararlarga usas kararlardan paydalanadi. 
Kopshilik tajiriybeli mugallimler ozleri okiytugin pange putkilley jakin bolmagan panlerden 
sabak beriushi kasipleslerinin sabaklarina zor kizigiushilik penen kirip turadi. Karakalpak tili 
mugalliminin jokari matematikadan okilgan lektsiyalarga tez-tez katnasip turganligi malim. Onnan «Ne 
ushin siz jokari matematikadan okilatugin lektsiyalarga katnasasiz»-dep soralganda, ol «Bul 
lektsiyalarda katnasiu karakalpak tilin okitiu metodikasin jaksirak bilip aliu mumkinshiligin beredi»-
dep juuap bergen. 
Tagi bir pedagog bilay deydi: «Men garri bagman menen taniskanim sebepli xakiykiy tarbiyashi 
bolip jetistim.Men onin tereklerdi tarbiyalau islerin baklap,balalardi tarbiyalaudi uyrendim.» 
4.Arman-keleshekke,adam turmisi xam xizmetinin turlerine, karatilgan kiyal.Arman adamnin 
tilek xam umtiliularin keltirip shigaratugin turmislik zarurliklerge tiykarlanadi. 
Jedelli doretiushilik arman adamlar turmisinda gana emes mumkin jamiyet turmisinda da 
ayiriksha axmiyetli boladi. Bizin mamleketimizde adamlardin baxti ushin xizmet etiuge karatilgan en 
isenimli armanlar amelge asiriladi. Bunday ameliy natiyje beretugin armanlar dalillep beriudi,teren 
oylap koriudi talap etedi. Ozbekistan xalkin aldiga karay mukaddes armannin dangarasi elimizde 
garezsizlikti bekkemleuge karay iytermeleushi jenilmes kush penen kiyaldan xakiykatka alip baratugin 
kompaska aylanadi. 
Arman adamdi ruxlandiradi,turmista ushirasatugin kiyinshiliklar menen guresiuge jardem 
beredi,juda uzak keleshekke karay asiu mumkinshiligin beredi. 
Erte 
zamanlarda-ak 
adamlar 
ushiudi 
arman 
etken. 
Bul 
arman 
xalik 
dastanlarinda,erteklerde,apsanalarda oz korinisin tapkan. Ata-babalarimiz ushar gilem xakkindagi 
ertekti doretti. Bunday armanlar xakiykatinda adamnin ushiudi uyreniuine tasiyir etti. 
Bizin zamanimizda adamlardin armanlari bunnan da uzakka ketti. Ulli ilimpazlar adamnin 
planetalarga ushiu xakkindagi armanin amelge asiriu mumkin ekenligin xam onin amelge asiriudi 
teoriyalik jaktan dalillep berdi.Bul armandi Yu.Gagarin,G.Titov x.t.b lar amelge asirdi. Adamnin bugin 
oylap atirgan narsesi erten onin doretiushilik pikirinde payda boliui onnan keyin bolsa xakiykatka 
aynaliui da mumkin. 
Prezidentimiz I.Karimov Ozbekstan jaslarina karata aytkan sozinde «Jaslarimizdin kiyali 
uakiyalardin tabiyiy» barisinan ozip ketiui de mumkin,yamasa putkilley baska tarepke, uakiyalardin 
tabiyiy barisi xesh kashan barmaytugin tarepke karay ketiui de mumkin. Birinshiden kiyal xeshkanday 
ziyan keltirmeydi, ol xatteki miynetkesh adamga madet bola aladi,onin gayratin kusheyte aladi.Bul 
kiyli kiyallar adamnin kushin kaytarmaydi xam oni isten shigarip taslamaydi. Al putkilley 
kerisinshe,eger adamda bunday kiyal etiu ukibi xesh bolmay,ayirim uakitlari kiyali juuirip aldiga otip 
kete almasa xam kol astinda endi gana orinlanip atirgan istin putkil korinisin oz kiyalinda tolik eske 
tusire almasa,ol jagdayda adamnin sanaat,ilim xam tirishilik tarauinda ogada ulken xam kiyin islerdi 

---

76
baslauga xam akirina jetkiziuge xareket etiuine ne majbur etkenin men sira tusine almayman. Eger 
kiyal suriu adam oz kiyalina tolik isense, turmiska dikkat penen karap,turmista korgenlerin ozinin 
kiyaliy armanlari menen salistirsa xam uliuma oz kiyalin armanlari menen salistirsa xam uliuma oz 
kiyalin juzege shigariu jolinda xakiykiy islese,bul jagdayda kiyal menen xakiykat ortasindagi baylanis 
xesh kanday ziyan keltirmeydi. Qiyal menen turmis ortasinda birkansha jakinlik bolsa, ol uakitta barlik 
narse oz orninda boladi (I.Karimov «Buyuk maksad yulidan ogishmaylik» T 1994). 
Adamdi gureske aylandiratugin,miynet etiuge iytermeleytugin jedelli, jamiyetlik bagdardagi 
armandi xizmetke iytermeleytugin,mumkin ortaliktan shetke alip shigatugin,arkayinlastiratugin,onin 
shinlik dun`yadagi turmisin kiyaldagi, fantaziyadagi turmis penen,xakiykatti xesh kashan oz korinisin 
tappaushi kiyal dun`yasindagi omir menen almastiratugin bos,natiyjesiz,tiykarsiz kiyalparazlik penen 
almastirip jiberiuge bolmaydi. 
5.Ush jaska kadem koygan balalarda kiyaldin daslepki korinislerin baklau mumkin. Bul uakitka 
kelip balada kiyaldin isleui ushin material beretugin belgili darejedegi tajiriybe toplangan boladi. 
Qiyaldin daslepki obrazlari bala tajiriybesinin kenligi sebepli ele jarliligi menen ajiralip turadi 
xam olar kabillau protsessleri menen uziliksiz turde baylaniskan boladi.Bala kabil etken narselerdi 
kiyal menen gana toltiradi. 
Dogerek-atiraptagi turmistin,ulkenlerdin tasiyri bala tajiriybesin-kiyal osiuinin tiykarin aste-
akirin bargan sayin kobirek bayitip baradi. 
Birinshi karaganda mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalarda kiyal ulkenirek balalardikine 
karaganda jaksirak oskenge usaydi. Bul jastagi balalarda payda bolatugin kiyal obrazlari jamlesiuinin 
ansatligi xam ozine tanligi ayirim sinaushilardi,mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalarda kiyal 
bay boladi degen pikirge alip keledi. Birak xakiykatinda bolsa obrazlardi jamlestiriudin bunday 
ansatligi kiyaldin azzi ekenligin gana korsetedi. Belgili psixologlar ozi jasap atirgan dauirde-ak bala 
ushin xamme narsenin bar ekenligin,sebebi ol nenin bar xam nenin bar emesligin ele bilmeytuginin 
aytip otken edi. Tap sonin ushinda mektepke shekemgi tarbiya jasindagi kishi balalar kiyal menen 
xakiykatti kobinese bilgastirip jiberedi. 
Mektep jasindagi kishi balalarda kiyal endilikte belgili darejede bay turmislik tajiriybege xam 
bargan sayin osip baratirgan bilimlerge suyenedi. 
Mektepte okiutugin balada kiyal sonday darejede osip baradi,bunday payda etilgen obrazlar 
turmistagi obrazlarga bargan sayin kobirek saykes boladi. Eger 3-4 jasar balaga samolet modelin jasau 
ushin 2-3 tayak jetkilikli bolsa, 7-8 jasar mektep okiushisina bolsa samolet modelin xakiykiy model 
etip jasau zarur bolip kaladi. Suurette mektepke shekemgi tarbiya jasindagi bala kobinese ob`ekttin 
ayirim bir xarakterli belgilerin gana berse, 1-2 klass okiushisi ozine malim bolgan narsenin barlik 
detallarin beriuge xareket etedi. 
1-2 klass okiushilarinda olardin doretiushilik xizmeti protsessinde payda bolatugin kiyal obrazlari 
tap mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalardiki siyakli ele juda turaksiz boladi xam ayirim 
uakitlari tosinnan assotsiatsiya baylanislarinan payda bolatugin tasiyir kurali natiyjesinde ansat gana 
ozgeredi. Bul obrazlar kabil etiudin jardemine mutaj boladi. 
1-klass okiushilari «Bizin klasimiz» temasi tiykarinda suuret salip atirganlarinda koz aldilarinda 
korinip turgan buyimlardi gana payda etken,ozleri tikkeley kore almagan buyimlardin suuretin bolsa 
xesh kashan sizbagan. 
Baslauish klass okiushilarinda kiyal obrazlari payda boliuinin ozine tan ozgesheliklerin uyreniu 
maksetinde eksperimental tajiriybe otkerildi. 
Balalarga mazmunina belgili ob`ektler: jilan,kesirtke,kumirska xam sondaylar (xammesi bolip on 
ush ob`ekt) kirgizilgen kiyaliy suuretler siziu usinis etiledi. 
Tajiriybe dauaminda sol narse aniklandi birinshi klass okiushilari ozleri sizgan suuretlerge juda 
kop buyimlardi kirgizedi (balik kasina zamarriktin suuretin sizadi,baliktin arkasina kalemdi shanship 
koyadi) xam barlik uakitta da suuretti ne ushin usinday etip sizganlik sebeplerin tusindirip bere 
almaydi. Tek 4-klasstan baslap balalardin kiyaliy sizgan suuretlerinde korinistin ayirim elementlerin 
janba-jan jaylastiriu gana emes,suurettin manis mazmuni da kozge taslanadi. 
Tema tiykarinda sizilatugin suuretlerde okiushilar adette suuretlenip atirgan narsege jana-jana 
detallar xam toliktiriular kirgizip baradi, birak juda kemnen-kem jagdaylarda onin turine aniklik 
kirgizedi.Bul jastagi balalarda olardin ozlerinde payda bolgan pikirdi yamasa ulkenler jardeminde 
payda bolgan pikirdi amelge asiriuga karatilgan erk kushi ele payda bolmaydi yamasa payda bolsa da 

---

77
juda jetilispegen jagdayinda payda boladi.Tosinarlik assotsiatsiya oylangan narseni ansat gana buzip 
jiberiui mumkin. 
Bul jastagi mektep okiushilarinda oylangan obraz ustinde isley aliu,oni puxta oylap pisiriu 
konlikpesi ele payda bolmagan boladi.Kishi jastagi okiushilardin sizgan suuretleri olardin ele 
suuretleudin katan pikirlerine jeterli darejede amel eila almaytuginliklarin korsetedi. 
Sonin ushin 1-2 klass okiushilarinda payda bolgan kiyal obrazlari barlik uakit bul obrazlardi uzak 
uakit dauaminda «puxta oylap pitkeriu» xam sonnan keyin oni jaksilap isleu natiyjesi emes,mumkin 
xizmet protsessinde taniu elementlerinin tosinnan kosiliu natiyjesi. 
1-2 klass okiushilarinda eske tusiretugin kiyal da ayirim ozgeshelikleri menen ajiralip turadi. 
1-klass okiushilari okilgan teksttegi obrazlardi suurette yamasa xatteki auiz eki aytip beriulerde 
payda ettire almaydi.Bul jastagi balalarda payda bolgan obrazlar turaksiz, mudami ozgerip turatugin 
obrazlar. 
Tajiriybeler soni korsetedi,balalardagi kiyal protsessinin bul axmiyetli kemshiligin tali 
protsessinde aste-akirinlik penen jok etiu mumkin. Bunin ushin basshi (ata-analar,mugallim) xar bir 
okiushiga ayrim buyimlardi eske tusiriude tikleu shin kishileu tapsirmalar beriui kerek. Bala bir 
tapsirmani orinlap bolgannan keyin basshi ogan kuramalirak bolgan gezektegi tapsirmani beredi. 
Balalarda eske tusiretugin kiyaldi osiriu ushin olardin koriu tajiriybelerin bayitiu ulken axmiyetke 
iye. Sonday bir misal keltireyikU` mugallim balalardi togayga kidirtadi,ol jerde balalar ayirim 
tereklerdi,togayliklar xam otlardi dikkat penen kozdeni keshiredi,mugallim olar menen gurrin otkeredi. 
Kelesi kuni mugallim okiushilarga togay xakkindagi angimeni okip beredi xamde olardan togay 
korinisin kiyalinda tikleudi,yagniy burin kormegen narselerin maselen,tayga,tropik togay xam sol 
siyaklilardi eske tusiriuin otinish kiladi. Eske tusiriudin jana magliumatlarinan paydalanbastan,eske 
tusiriu protsessin ayteuir shiniktiriu adette balalardin eske tusiriu kiyalin jetilistiriuge bolmaydi. 
Ekinshi klass okiushilarinin xam ayrim ushinshi klass okiushilarinin eske tusiriu kiyali birkansha 
sapalirak bolsa da,birinshi klass okiushilarinin eske tusiretugin kiyalinan azirak park kiladi,sebebi 2-
klass okiushisi xam azirak 3-klass okiushisi kem shalgiydi,endigi sapari onda yadinda saklanip kalgan 
xam eske tusiretugin kiyaldan paydalanatugin tasiyirler kobirek boladi. 
3-klasstan baslap kiyal protsessi bargan sayin kobirek jetilisip baradi. Maselen kiyal obrazlari 
balalardin suuretleu xizmetinde buyimlardi tiykarina karap suuretleu protsessinde olardi jedelli bilip 
laiu tasiyrinde jaksilanip baradi. 
Balanin jasi osken sayin onin kiyal protsessinde kollanilatugin usillari jetilisip baradi, bul bolsa 
kiyal obrazlarin jaksilaydi,jetilistiredi-obraz jaratiu analitik-sintetik xizmet penen birgelikte juz beredi. 
Bala oz kiyalinin tiykari bolgan materialdi salistiradi,uliumalastiradi xam ol xakkinda pikir 
jurgizedi: onda doretilgen obrazga degen sin munasibet aste akirin osip baradi,bulardin barligi onnan 
teren pikirleudi talap etedi, birak bul narse obrazdi anigirak etedi xam uzak uakitka shekem esinde 
saklanip kaladi. 
Eger 1 klass okiushisinda okiu natiyjesinde payda bolgan obraz xesh kashan takirarlanbasa (eger 
ol usi tekstin ozin 1-2 aydan keyin kayta okisa barlik uakit obrazdin korinisi bir kansha ozgeredi), 3-
klass okiushisinda bolsa obraz ekinshi saparda da tap birinshi sapardagiday ak anik tiklenedi (bas miy 
kabiginda dinamik stereotip payda boladi). 
Mektep jasindagi balalarda kiyal arnauli bilimler tiykarinda rauajlanadi xam doretiushilik 
xizmettin kaysi bir tarauindagi islerdi texnikalik usillar menen ozlestirip aliuga suyenedi. Balalarda 
osip baratirgan kiyal suuret siziu tarauinda suurettin duzilisi texnikasin biliuge,muzikalik kiyali bolsa 
atkariu texnikasinan xabardar boliuga tiykarlanadi. 
Xar bir xizmette kiyal obrazlarinan paydalaniladi,bul obrazlar doretiushilik xizmetti amelge asiriu 
ushin zarur bolgan bilimler xam konlikpelerdin elementlerin oz ishine algan boliui lazim. 
Okiu xizmeti protsessinde balalarda kiyaldi osiriu xam ogan albette basshilik etiu zarur.Bul 
basshilik barlik uakit balalarga individual katnastan kelip shigiui kerek. 
Qiyaldin osiu protsessine basshilik etiu kiyin is, ol mugallimnen jaksi dikkat xam sezgenlikti 
talap etedi. Qiyali jaksi rauajlangan balalarda kiyaldi osiriuge basshilik etiu kiyin. 
Balalardin doretiushilik kiyalinin natiyjelerinen kuuanish, bir tamannan balanin tapakkir bolip 
kaliuina alip bariui mumkin.Bunda bala oz doretiushilik islerine sin koz karasta karamay koyadi. 
Ekinshi tarepten balanin doretiushilik xizmetine,kiyaldin toktausiz isleuine itibar bermeushilik 

---

78
okiushinin adamgershiliklese baslauina alip baradi,ayirim uakitlari bolsa, onda oz mumkinshiliklerine 
isenim jogaliui xam uliuma onin jedelli doretiushilik xizmetten shetlep ketiuine sebep boladi. 
Mektep jasindagi balalarda kiyaldin osiui estetikalik tarbiya ushin jagday jaratadi,jaksi jolga 
koyilgan estetikalik tarbiya bolsa oz gezeginde balalar kiyalin osiredi. Korkem adebiyat okiu,kinolar 
koriu, teatrlarga bariu, jamaat bolip muzika tinlau xam tagi sol usaganlardi isleu balalardin kiyalin 
osiriuge kushli tasiyir korsetedi. Sanaat penen tanisiu sebepli balalarda kiyal obrazlari janede toligirak 
xam anigirak bolip baradi. 
Mektep jasindagi balalarda unamli arman ose baslaydi.Mektep okiushilari 1-2 klass uakitlarinda 
ak ozlerinin doretiushilik xizmetleri xakkinda arman etedi, birak bul jastagi balalardin armanlari turakli 
xarakterge iye bolmaydi. 
Mektep okiushilarinin kopshiliginde arman ospirimlik jastan baslanip, belgili maksetti 
kozleytugin,natiyjeli xam turakli xarakterde boladi. Ospirimlerimiz oz turmislarinda keleshekte ozleri 
albette amelge asiratugin ulli islerdi arman etedi.