Uliwma psixologiya kk

xizmet etiw boladi. So`ylewdin` basqa bir en` a`hmiyetli waziypasi joqarida qarap shig`arilg`an oylaw- 
so`ylew formasinda a`melge asiriladi, degen rejede kelip shig`adi. So`ylew (atap aytqanda ishki 

---

83
so`ylew- biz onin` ja`rdemi menen ishten oylaytug`in ishki sessiz so`ylew protsessi) oylaw qurali 
boladi. 
Sorawlar. 
Oylawg`a uliwma sipatlama berin`iz. 
So`ylewge ha`m onin` waziypalarina sipatlama berin`iz. 
So`ylew ha`m oylaw o`z-ara qalayinsha baylanisqan. 
Oylaw operatsiyalari tuwrali aytip berin`. 
Tu`sinik, pikir ha`m oy juwmag`i degen ne. 
Awizeki ha`m jazba so`ylewdin` psixologiyaliq o`zgesheliklerin sipatlap berin`iz. 
Dialogliq ha`m monologliq so`ylewdin` o`zgesheliklerin salistirin`. 
 
A`debiyatlar. 
«Tafakkur psixologiyasi» E. Goziev. T-2003. 
«Psixologiya» Tekst lektsii T- 2002, 
Esh psixologiyasi ha`m ped. psixologiya. TDPI. T- 2001 
M.G.Davletshin, S.M.Tuychieva. «Umumiy Psixologiya», T. 

---

84
 
Sezim ha`m emotsiya 
 
Joba 
1. Sezim ha`m emotsiyalar haqqinda tu`sinik. 
2. Emotsonal jag`daylardin` tu`rleri. 
3. Sezimlerdin` tu`rleri. 
4. Motiv ha`m motivatsiya. 
 
Insannin` ishki o`mirinin` ayriqsha, ju`da` a`hmiyetli ta`repin emotsiya ha`m sezimler iyeleydi. 
Sub`ekt ushin jeke ishki dun`yasinin` haqlig`i ha`m aniqlig`i, birinshi gezekte, emotsionalliq shinliq, 
onin` bastan keshiriwleri sipatinda ko`rinedi. Bizin` ha`r birimiz ha`r bir ma`writte belgili bir 
emotsional jag`dayda bolamiz, anaw yamasa minaw sezimlerdi bastan keshiremiz. 
Emotsiyalardin` ko`p tu`rliligi ha`mmege belgili-quwanish, qapashiliq, ashiw, tan`laniw, 
tu`skinlikke tu`siw, qa`weterleniw, jek ko`riw h.t.b. Sezimler du`n`yasi bizin` turmisimizdin` barliq 
ta`replerine -basqalarg`a qatnas, bizin` jumisimiz, sa`wbet ha`m biliwge kiredi. Insan is-ha`reketinin` 
ayriqsha tarawi-iskusstvo tikkeley insan emotsiyalari ha`m sezimlerine qaratilg`an. 
Emotsiyalar su`wretlewshi, fenomenal planda sub`ekttin` qorshag`an ortaliqqa, onin` menen ne ju`z 
berip atirg`anina naduris qatnasin bildiredi. Bul qatnasti bastan keshiriw emotsiya yamasa sezim 
esaplanadi, olar adam menen sol waqitta ne, jag`imli yamasa jag`imsizliq ju`z berip atirg`anlig`in 
bildiredi. 
Insan jedelligi deregi, is-ha`reketke iytermelewshi talap ha`m motivler tarawinda jatadi. Olardin` 
qanaatlaniwi maqset qoyiw, aniq turmisliq ma`selelerdi sheshiwden ibarat. Talaptin` qanaatlaniwina 
bag`darlang`an, qoyilg`an maqsetti a`melge asirilatug`in real turmisliq sha`rtler emotsional bastan 
keshiriwlerdin` ha`r qiylilig`in eskertedi. Talaptin` qanaatlaniw ha`m maqsetke erisiwge ja`rdem 
etiwshi sha`rt, predmet ha`m qubilislar unamli emotsiyalardi-qanaatlaniw, quwanish, qizig`iwshiliq, 
qoziw h.t.b payda etedi. Kerisinshe, sub`ekt ta`repinen talap ha`m maqsetlerdin` a`melge asiriliwi ushin 
tosqinliq etedi dep qabillaniwshi jag`daylar keri emotsiyalardi ha`m uwayimlardi-qanaatlanbawshiliq, 
qapashiliq, qorqiw, qa`weteleniw h.t.b payda etedi. 
Demek, emotsiyalardin` eki ta`repleme sebepshi boliwin konstatlaw mu`mkin-bul bir ta`repten, 
talaplar menen (motivatsiya), ekinshi ta`repten jag`daydin` ayriqshalig`i menen. Emotsiyalar bul eki 
waqiyalar qatari arasinda baylanis ha`m qatnas ornatadi, sub`ektke ha`zirgi jag`dayda onin` 
talaplarinin` orinlaniwi yamasa orinlanbawi haqqinda signal beredi. «Emotsiyalar-dep jazg`an edi 
A.N.Leont`ev-ishki signallar funktsiyasin orinlaydi, ishki degenimizde, olar tikkeley sol predmetlik 
shinliqtin` psixikaliq sa`wleleniwi esaplanbaydi. Emotsiyanin` o`zgesheligi sonnan ibarat, olar motivler 
(talaplar) ha`m tabis yamasa og`an juwap beriwshi is-ha`reket sub`ektinin` tabisli a`melge asiwi 
mu`mkinshiligi arasindag`i qatnasti sa`wlelendiredi». 
S.L.Rubinshteynnin` aniqlawi boyinsha emotsiyalar talaplar (motivler)din` o`mir su`riwinin` 
sub`ektiv formasi esaplanadi. Bul demek, motivatsiya sub`ektke og`an ob`ekt a`hmiyetliligi talaplig`i 
haqqinda signal beriwshi ha`m og`an is-ha`reketti bag`darlawg`a iytermelewshi bastan keshiriw 
formasinda emotsionalliq jag`day tu`rinde ashiladi. 
Bunda emotsiya ha`m motivatsiyaliq protsessler ten`lestirilmeydi. Emotsional bastan keshiriwler 
motivlerdin` o`mir su`riwinin` juwmaqliq na`tiyjeliliginen ibarat. Olar talaplardi qanaatlandiriw ha`m 
maqsetke erisiwge tayarlaytug`in ha`m belgileytug`in barliq protsesslerdi sa`wlelendirmeydi. 
Solay etip, emotsiyalar-talap ha`m motivler menen baylanisli ha`m sub`ektke ta`sir etiwshi qubilis 
ha`m jag`daylardin` a`hmiyetliligin tikkeley-sezimlik bastan keshiriwler formasinda sa`wlelendiriwshi 
psixikaliq protsess ha`m jag`daylardin` ayriqsha klassi. Insan sezimi-bul onin` dun`yag`a, onin` ne 
islep atirg`anina, tikkeley bastan keshiriwlerde onin` menen ne ju`z berip atirg`anlig`ina qatnasi. 
Emotsiyalar oyaniw funktsiyasin atqaradi-ju`z berip atirg`anlardi bahalawdan ha`reketke oyaniw 
payda boladi. Bahalaw belgisine (unamli yamasa unamsiz) muwapiq, ha`reket ya za`ru`rli, kerekli 
na`rseni o`zinikine aylandiriw, iyelewge, yamasa sa`tsiz ha`rekettin` toqtawina, yamasa basqasin 
tan`lawg`a bag`darlaniwi mu`mkin. 
Oyaniw menen emotsiyanin` nerv kletkalarinin` ha`m uliwma barliq organizmnin` jedellesiwi 
siyaqli funktsiyasi tig`iz baylanisli. Emotsiyalar orayliq nerv sistemasinin` ha`m onin` ayirim 
strukturalarinin` is-ha`reketinin` optimal da`rejesin ta`miyinleydi. Emotsional protsesslerdin` ko`p 

---

85
funktsiyali sistemasi tonus regulyatsisi ha`m individtin` jedelligi esaplanadi. Emotsional jag`daydin` is-
ha`rekettin` o`nimdarlig`ina-onin` tempi ha`m ritmi- ta`sir etiwi-ha`r birimizge belgili. Quwanish 
emotsiyalari, is-ha`reket tabisina iseniw adamg`a qosimsha ku`sh berip, elede ko`birek ha`m jedel 
islewge iytermeleydi. 
Emotsiyanin` sintezlewshi funktsiyasi bo`lek, waqit ha`m ken`islikte waqiya ha`m faktlerdi bir 
pu`tinlikke biriktiriw, sintezlewge mu`mkinshilik beredi. A.R.Luriya ko`rsetken edi, ku`shli emotsional 
bastan keshiriwdi tuwdirg`an jag`day menen tuwri yamasa tosattan baylanisqan obrazlar jiyindisi, 
sub`ekt sanasinda bekkem kompleks payda etedi. Onin` elementlerinin` birin aktualizatsiyalaw, ayirim 
waqitlari sub`ekttin` erkine qarsi, sanasinda onin` basqa elementlerinin` ju`zege shig`iwin keltirip 
shig`aradi. 
Emotsiyalar ekspressiv (ta`sirli) funktsiyani atqaradi. Jiyi jag`dayda olar periferik xarakterdegi 
(qizariw, ag`ariw, dem aliwdin` tezlesiwi, ju`rek uriwi) organikaliq o`zgerisler menen ta`sirli 
ha`reketler (mimikada-bet ha`reketinde, pantomimikada-denenin` ha`reketinde, vokalizatsiya-dawistin` 
intonatsiya ha`m tembrinda) menen o`tedi. Ku`ndelikli turmista ta`sirli ha`reketlerdi, biz a`dette, 
a`tiraptag`i adamlar keypiyati, emotsional jag`dayindag`i o`zgerislerdi da`l qabillaymiz ha`m 
bahalaymiz. 
Emotsiyalar ayriqsha funktsiyani atqaradi-olar «ma`niske ma`seleni qoyadi». 
Misali, «Ko`plegen tabisli ha`reketler menen toli ku`n, adamnin` keypiyatin tu`siriwi, onda 
jag`imsiz emotsional iz qaldiriwi mu`mkin. Ku`ndelikli ta`shwishler menen bul iz onsha bilinbey 
turadi. Biraq, adam keyinine qarap, o`tken ku`ndi qiyalinan o`tkeretug`in payitlarda, onin` keypiyati 
predmetlik derekke iye boladi-a`yne usi waqiyadan onda emotsional iz qaldirg`anin ko`rsetiwshi 
affektiv signal payda boladi.
Bunday ma`seleni sheshiw ushin ayriqsha ishki jumis kerek. (A.N.Leont`ev)». 
Emotsiyalardin` atap o`tilgen funktsiyalari uliwma bir funktsiyanin`-is-ha`rekttin` ishki 
retlesiwinin` ha`r qiyli ta`repleri esaplanadi.